12
1-rasm. Butun Olam tortishishi qonuni
Bu qonun shuningdek sferik simmetrik jismlar (markazlari orasidagi masofa
ularning radiuslari summasidan katta holatlarda) uchun haqiqiy hisoblanadi, agar
taxminan olsak wlchamlariga nisbatan orasidagi masofa katta bwlgan xar qanday
jismlar uchun xam twg`ri keladi.
M massali jismdan
r masofada joylashgan
m massali jismning oladigan
tezlanishi
2
r
M
G
m
F
a
=
=
ifodasi bilan aniqlanadi.
Yakka holatda Er maydonidagi erkin tushish tezlanishi
2
r
M
G
g
⊕
=
. Bunda
⊕
M
-
Er massasi bwlib uning qiymati 5,97*10
24
kg. r- uning markazigacha masofa.
Er sirti yaqinida erkin tushish tezlanishi g = 9,8 m/s
2
qiymatiga teng. Er
sharining haqiqiy sferik shaklda emasligi va uning aylanishi og`irlik kuchining
ekvatorda va polyuslarda bir hil bwlmasligina olib keladi. Erkin tushish
tezlanishini Er sharining har qil kengliklari uchun g = 9,78 · (1 + 0,0053 sin φ)
formulasi yordamida hisoblash mumkin, bunda φ – aniqlanayotgan nuqta kengligi.
Agar Erni bir jinsli shar deb qabul etsak, og`irlik kuchi markazgacha
masofaga proportsional ravishda kamayadi:
13
Erning ulchamlari Oy va Quyoshgacha masofalarga nisbatan cheksiz kichik
bwlmaganligi uchun, Oy va Quyosh tortishishlari Ernig har qil nuqtalarida har qil
bwladi. Erning diametri Oygacha bwlgan masofaga nisbatan sezilarlicha katta
bwlganidan Erning Oydan turli masofada yotuvchi birlik massalariga Oy turli
kattalikdagi kuchlar bilan ta`sir qiladi. Natijada, Er absolyut qattiq jism
bwlmaganidan uning turli qismlariga Oyning ta`siri turlicha bwlib, er sirtida
kwtarilish va pasayish deb ataluvchi hodisaning sodir bwlishiga sabab bwladi. Er
sirtining kwtarilish va pasayish hodisasi Quyosh ta`sirida ham kuzatiladi, biroq bu
kwtarilish va pasayishlar, Quyoshning uzoqligi tufayli, Oy ta`sirida bwladigan
kwtarilish va pasayishlarga nisbatan sezilarli darajada kam bwladi.
Kwtarilish va pasayish hodisasi ayniqsa okean suvlarining kwtarilish va
pasayishi yaqqol seziladi. Okean suvlari sathi balandliklarining wzgarib turishi
sistemali hodisa bwlib, uning sathi taxminan 6,2 soat kwtariladi va keyingi 6,2 soat
vaqt davomida pasayadi, swngra yana kwtarilish boshlanadi. Okean suvi sathining
bu xilda davriy ravishda kwtarilib va pasayib turishi ma`lum meridian uchun
Oyning kul`minatsiyada bwlishiga bog`liq bwladi. Shu meridianda yotib, Oy
zenitda bwladigan joyda kwtarilish kattaligi maksimum bwladi. Bu joydan 90
°
narida yotuvchi nuqtalarda esa, pasayish maksimal qiymatga erishadi. Ma`lum bir
joyda Oyning zenitdan ikki marta ketma-ket wtishi uchun ketgan vaqt oraligi (yoki
Oyning ikki marta ketma-ket kul`minatsiyasida bwlish uchun ketgan vaqt) 24
h
52
m
ekanligidan, shu joyda maksimal kwtarilish ham xuddi shunday davr bilan bwladi.
Bu davrning wrtacha er sutkasidan 52 minutga ortiq bwlishiga sabab - Oyning Er
atrofida Er aylanishi ywnalishi bilan bir xil ywnalishda aylanishidir.
14
2-rasm. Sizigiy va kvadratur kwtarilishlar
Quyosh Erdan, Oyga nisbatan juda uzoq masofada bwlgani sababli, Quyosh
kwtarish kuchining kattaligi, Oynikiga nisbatan 2,2 marta kichik bwladi. Shuning
uchun ham Quyoshning Er sirtini kwtarishi, alohida sezilarli darajada
kuzatilmaydi. Er sirtining kwtarilishi eng katta qiymatga twlinoy va yangioy
fazalarida ya`ni sizigiy holatlarida erishadi (2-rasm). Chunki Oyning bu
vaziyatlarida uning kwtarish kuchi Quyoshning kwtarish kuchi bilan bir xil
ywnalishda bwlib qwshiladi. Oyning birinchi va oxirgi choraklarida esa aksincha,
bu ikki osmon jismining kwtarish kuchlari bir-biriga tik ywnalib (kvadratur
holatida), er sirtining kwtarilishi minimal qiymat oladi.
Er g`arbdan sharqqa tomon aylanganidan, er sirtida maksimal kwtarilish
twlqini sharqdan g`arbga tomon qarab siljiydi. Bu siljish esa wz navbatida, Er
aylanishiga tormozlovchi kuch sifatida ta`sir qiladi. Har yuz yildan Er sutkasi
davomiyligi 0,002 sekundga ortadi. Đkki milliard yil oldin Er sutkasining uzunligi
bor ywq 10 soatni tashkil etgan, lekin wzoq kelajakda u bir oyga teng bwlishi
mumkin.
Butun Olam tortilish qonuni klassik mexanika doirasida wrinlidir. Kichik
masofalarda (plank uzunligi atrofida) bu qonun buziladi.
