O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi al-xorazmiy

      III bob. Orol muammosining kelib chiqishi va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. 

 

      1. Orol dengizi inqirozining yuzaga kelishi va unga sobiq ittifoq     

         markazining munosabati. 

 

   Bugungi kunda insoniyatga tahdid solayotgan yadroviy xavfdan 

qolishmaydigan o’zga bir havf -  umumbashariy miqyosda atrof-muhitning 

ifloslanishi va buzilishi odamlarni beixtiyor xushyor torttiradi. Zero, Prezident 

Islom Karimov uqdirganidek: “Asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, 

mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch kelib qoldi. Buni sezmaslik,  

qo’l qovushtirib o’tirish –o’z-o’zini o’limga mahkum etish bilan barobardir… 

Tabiat va inson o’zaro bir-biri bilan muayyan qonuniyatlar asosida munosabatda 

bo’ladi. Bu qonuniyatlarni buzish o’nglab bo’lmas ekologik falokatlarga olib 

keladi”. Mustamlakachilik davrida sobiq Ittifoq rahbariyati olib borgan noqobil 

siyosat O’zbekiston aholisining turmush tarzini juda og’ir ahvolga solib qo’ydi.  

Chunonchi, 70-yillar boshida O’zbekiston O’rta Osiyoning 1/3 qism 

hududiga, 60 foiz aholisiga ega bo’lib, sanoat mahsulotlarining 2/3 qismini, 

Qorako’l terining 70, kanopning 100, ipakning 75, paxtaning 72 foizini, 

shuningdek, ko’p miqdorda oltin, simob, volfram, neft, meva va sabzavot, poliz 

mahsulotlarini yetkazib bergan.  Shunday bo’lsada, respublika og’ir iqtisodiy 

ahvolda edi. 

Orol dengizi ekologik muammoga duch kelmasidan oldin (1911-1962 y. y.) 

suv yo’li va baliqchilik maskani bo’lgan.  Kemalar Termiz shahrini Amudaryo va 

Orol temir yo’l bekati bilan bog’lagan. Yiliga 44000 tonnagacha noyob (mo’ylobli 

va laqqa ) baliqlar ovlangan.

1

 

O’zbekiston turli-tuman mahsulotlar, jumladan, don, go’sht, qand-shakar, neft 

va neft mahsulotlari, taxta, yog’och, avtomobillar, turli xil asbob-uskunalar, xalq 

iste'moli mollarini tashqaridan olar edi. Iste'mol buyumlari va oziq-ovqat bozor 

fondlarining yarmi sobiq ittifoqning boshqa mintaqalaridan va import yo’li bilan 

                                                            

1

 X. Valiyev, Sh. Murodov, B. Xolboyev, Suv resurslaridan mukammal foydalanish va muhofaza qilish. Toshkent, 

2010. B-53. 

---

61 

 

ta'minlanib kelindi. O’zbekistonga olib kelinayotgan va tashib ketilayotgan 

resurslarni hisobga olganda, bularning kamomadi 35 foizni tashkil etardi. 

        Hisob-kitoblarga qaraganda, respublika aholisining qondirilmayotgan 

talabi 8-9 milliard so’mni tashkil etib, u har yili 600-800 mln. so’mga o’smoqda 

edi. Shu yerda ta'kidlab o’tish joiz, har yili 5-6 mln. tonna paxta hosili yetishtirgan 

O’zbekiston korxonalarining o’zida bor-yo’g’i 150 ming tonna paxta tolasi qayta 

ishlangan. Vaholanki, 70-80-yillarda Bolgariya va Vengriya to’qimachilik 

korxonalarining 80 foizi, Polsha to’qimachilik korxonalarining 70 foizi va boshqa 

“sotsialistik mamlakatlar”dagi korxonalarning aksariyat ko’pchiligi o’zbek paxtasi 

asosida ishladi. O’zbekistondan olib ketilgan va qayta ishlangan paxta hisobiga 

sobiq SSSRning boshqa hududlari yiliga 40 mlrd. rubl milliy daromad qildi.  

Orol dengizi butun mintaqada yagona hisoblanib, Markaziy Osiyoda shu 

jumladan, Quyi Amudaryo hududida katta ahamiyat kasb etadi, bevosita 

hududning atrof-ekologiyasi, tabiatning mo’tadilligi, iqlim darajasi, unda istiqomat 

qiladigan insonlarning sog’ligi va turmush tarzi bilan bog’liqligini belgilaydi. 

Dengizning suvi qadimdan o’zgarib turgan. Dengizning suvi 1785-yili toshadi, 

oradan qirq yil o’tib 1825-yilda kamayadi. 1835-50-yillarda yana toshib, 1862-

yilda yana kamaygan. 1881-yilga kelib esa suv sathi juda kamayib ketadi, ammo 

to’rt yil o’tgach, yana tosha boshlagan. Dengizning shimoliy-sharqidagi katta orol 

– Ko’korol 1880-yilda suv pasayganidan bu yerda kemalar yura boshlagan… 

1935  -yilda  Orol dengizi maydoni 69670 km2, suvining miqdori 1153 km3  

bo’lgan bo’lsa, shundan bor-yo’g’i 16 yil oldin, ya'ni  1919-yilda maydoni - 67300 

km2, suvi -  1087 km3ni tashkil etgan. Demak, shu qisqa muddatda dengiz suvi 

ko’paygan. Ammo, 1976-yilga kelib, dengiz maydoni 64,5  ming km2 , suvi  1000 

km3 dan iborat bo’lib qoldi. Bu ko’rsatkichlar Orol dengizi suvining kamayishiga 

ma'lum ma'noda tabiiy o’zgarishlar ham ta'sir qilgan bo’lishi mumkin degan 

xulosani beradi. Lekin, XX asrning oxirida yer, suv  va  boshqa tabiiy  resurslarga 

nisbatan olib borilgan siyosat oxir-oqibatda ekologik vaziyatning izdan chiqishi 

sabablaridan biri bo’ldi. “Biz tabiatning talablariga bo’ysunolmaymiz, bizning 

---

62 

 

maqsadimiz uni yengish”, degan shiorlar bilan suv va yerdan o’lchovsiz 

foydalanish, yangi qo’riq yerlar ochyapmiz, deb unga xo’jayinlik qilish, daryolarni 

“jilovlash” salbiy oqibatlarga olib keldi. 2000-yilda dengiz maydoni 29 ming km2, 

suv hajmi 180 km3nigina tashkil etdi. Pr

еzidеntimiz ta’kidlaganidеk, suv ta’minoti 

masalasini biz biz mintaqamizdagi fojia bilan, ya’ni Orol fojiasi bilan bevosita 

bog’laqmoqdamizki, bu fojia Chernobil fojiasidan qolishmaydi.

1

 

      Orol dengizi falokati 60-yillardan boshlab avj olishining sababchilaridan 

biri, paxta yakkahokimligi bo’ldi. Qo’riqyerlarga hujum boshlanib ketishi 

oqibatida har yili 80-100 ming gektar yer ishga tushirildi. Jumladan, 70-yillardan 

boshlab Mirzacho’l va uning tarkibiy qismi bo’lgan Jizzax cho’lida paxtachilik 

vohasini tashkil etish maqsadida qo’riqyerlarni sug’orish va o’zlashtirish ishlari avj 

oldi. Shu munosabat bilan uzunligi 127 km ga teng bo’lgan Janubiy Mirzacho’l 

bosh kanali va Markaziy  Mirzacho’l kollektori hamda Jizzax suv ombori qurilib, 

Shimoliy Mirzacho’l kanali kengaytirildi. Shu davrda Markaziy Farg’onada 

cho’llarni o’zlashtirish uchun Katta Andijon, Katta Namangan kanallari va 

Andijon suv ombori (sig’imi 2 mlrd. m3), Surxon-Sherobod vodiysida  

Janubiy Surxon, Uchqizil, Degeres suv omborlari qurildi. Qarshi dashtida esa 

Qarshi magistral kanali va Tolimarjonsuv ombori qurildi. Xullas, Prezidentimiz 

I.A. Karimov ta'kidlaganidek, O’zbekistonda 1975-85 yillarda 1 mln. ga atrofida 

yangi yer o’zlashtirilgan bo’lsa, 1990-yilda bu ko’rsatkich yana 1,5 baravar oshdi.    

Natijada Amudaryo va Sirdaryoning Orolga quyiladigan suv miqdori yildan-

yilga kamayib bordi. Jumladan, 1960-1980 yillarda Orolga suv quyilishi 50-60 

km3 dan   20-30 km3 ga tushgan bo’lsa, 90-yillarda bu ko’rsatkich 5-6 km3 ni 

tashkil etdi. Paxtachilik esa muttasil rivojlanib bordi. Umuman, 1946-1985-yillar 

davomida paxta hosili 5,5 baravar ortgan holda, chigit ekilgan maydonlar 841 

ming gektardan 1989,8 ming gektarga ko’paygan. 80-yillar o’rtalariga kelib esa 

paxtaning salmog’i 75 foizdan, ayrim viloyatlarda undan ham oshib ketdi. 

Holbuki, jahon tajribasi    ko’rsatishicha yerning xosildorligini normal qayta 

                                                            

1

 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. O’zbekiston, 2011., B-203. 

---

63 

 

tiklashga jiddiy putur yetkazmaslik uchun chigit ekiladigan maydonlar 60 foizdan 

oshmasligi kerak. Lekin bu masala markazni kam tashvishlantirar edi. O’zbekiston 

paxta yakkahokimligining og’ir zulmidan tinkasi qurib, paxta yetishtirishni 

ko’paytirishning barcha imkoniyatlari tugagan va reja topshiriqlari noreal tus olgan 

bir sharoitda ham Markaz paxta tayyorlash rejasini yildan-yilga muttasil sharoitda 

oshirishni o’ylar edi. Jumladan, 1982-yilda respublika oldiga 6 mln. 300 ming t. 

paxta topshirish vazifasi qo’yilgan bo’lsa, 2000-yilga borib paxta yalpi hosilini 8 

mln. tonnaga yetkazish dasturi ishlab chiqilgan edi.  

Respublika rahbarlari Markazga belgilangan rejalar xayoliyligini 

tushuntirmoqchi bo’lsalar ularning so’zlari qo’pollik bilan bo’lib qo’yilardi. 

Masalan, 1983-yilning kuzida Gorbachevdan paxta tayyorlash rejasini amalda 

bajarib bo’lmaydi, deb yordam so’ralganida, Gorbachev “agar rejani bajarish kerak 

bo’lsa, demak butun 17 mln. aholini paxta terimiga chiqarish kerak” deb javob 

beradi. 

Sobiq Ittifoqning yerlarni xo’jasizlarcha o’zlashtirish, paxta monopoliyasini 

kuchaytirish siyosati Orol fojiasini sababchisi bo’ldi.Masalan, 1929-yilda 

Markaziy hukumat topshirig’i bilan muhandis L.Zinovev boshchiligidagi bir guruh 

suv xo’jaligi hodimlari Turkistonga kelishadi. Ular o’lkaning suv inshootlari va 

paxta yetishtirish imkoniyatlari bilan qiziqadi va bu haqda Markaz uchun 

ma'lumotlar to’playdi. Markaz vakillari o’z xulosalarida ko’proq paxta yetishtirish 

uchun Orol dengizini quritib bitirish zarurligini asoslashga harakat qilishgan. Buni 

qozoq olimlari qo’lga kiritgan xarita ham tasdiqlaydi. Xarita 1962-yili chizilgan va 

Moskvada nashr qilingan bo’lib, uni Orol muammolari bilan shug’ullanuvchi 

geografik  arxiv hujjatlari ichidan topib olishadi. Unda Orolning suvi, maydoni, 

hayvonot olami haqida ma'lumotlar berilgan va asta-sekin uni quritish tavsiyalari 

ilova qilingan bo’lib, ularda Orol dengizi qurib bitgach, uning o’rniga sholi va 

paxta ekish rejalari batafsil hikoya qilingani ma'lum bo’ladi. 

      Markaz o’zining ushbu rejasini Orolbo’yi mintaqasida joylashgan 

respublikalarning rahbarlaridan ham sir tutgan edi. Jumladan, 80-yillarda 

---

64 

 

O’zbekiston rahbari bilan suhbatda bo’lgan Komil Yashin uni shunday eslaydi: 

“…1983-yil oktyabr oyining boshida men Sharof Rashidov qabulida bo’ldim. U 

kishini kayfiyati yo’q, tushkun bir holatda ko’rdim. O’zaro hol-ahvol 

so’raganimizdan keyin rahmatli shunday dedi: “Bilasizmi, hozir meni nima 

qiynayapti? 

Uzoq yillar davomida  Orolning nasibasini paxtaga berdik, bizning paxtamiz 

tufayli ittifoqimiz qaddini tikladi… Paxtaga sarflanayotgan suv Sibir daryolari 

hisobiga qoplanadi, deb o’ylagan edik, afsuski, umidimiz sarob bo’lib chiqdi. Yana 

shunisi achinarliki, paxtadan keladigan  foyda xalqimizning turmushini 

yaxshilamadi. Shunday qilib, ham dengizimizdan ajradik, ham xalqimizning 

turmush darajasi pasayib ketdi... Biz uzoq muddatga mo’ljallangan rejalarimizda 

ham, ularni amalga oshirish uchun yo’l tanlashda ham yanglishgan ekanmiz…”. 

Bu gaplardan shu narsa ko’rinib turibdiki, Sharof Rashidov ham yuqori minbardan 

turib Orol muammosi haqida qayg’urgan va uni Komil Yashin ta'biri bilan 

aytganda, “Orol fojiasi o’ldirdi”. 

        1989-yil KPSS Markaziy komitetining  kotibi Y.  Ligachev Orolbo’yi 

muammolari bilan tanishish maqsadida Nukusga keldi. U yerda partiya-xo’jalik 

faollari bilan  kengash o’tkazdi. Unda markazning vakillari “Orolni, albatta, asrab 

qolamiz, bu haqida ortiqcha gapirishning hojati yo’q?”, deb va'da berishdi. Ammo 

ushbu  yig’ilishda Ye.Ligachevning hamrohlaridan biri, SSSR tabiatni muhofaza 

qilish Davlat qo’mitasining raisi F.Morgun so’zga chiqib: “Orol fojiasining  bosh  

aybdori-ongi, saviyasi past bo’lgan o’zbek, qoraqalpoq xalqlaridir”,-  degan fikrni 

aytadi. 

      1990-yilning noyabr oyi o’rtalarida Sobiq SSSR Ministrlar Soveti raisining 

o’rinbosari A. Dogujevning topshirig’i bilan Nukusga bir guruh ekspertlar 

kelishadi. Ular hukumat komissiyasi raisining Qoraqalpoqiston Respublikasiga 

kelishidan oldin Orol muammolarini o’rganishi, Orolbo’yi atrofida istiqomat 

qilayotgan aholining hayoti bilan yaqindan tanishishi lozim edi. Lekin,ekspertlarga 

“Tiklanish” va “Komsomol” orollari ko’rsatilmaydi. Bu sobiq markazning Orol 

---

65 

 

haqidagi achchiq haqiqatni nainki, xorijiy davlatlarning vakillaridan, zarur bo’lsa, 

o’zining sodiq fuqarolaridan ham sir tutganidan dalolat beradi.  

       “Orolni asrash qo’mitasi” raisi Pirmat Shermuhammedov 1991-yilgacha 

Orol muammosiga bag’ishlab 107 ta yig’ilish o’tkazilganini, Moskva, Toshkent,  

AQSh, Angliya, Nukus, Urganch, Toshhovuzda bo’lgan anjumanlarni ham qo’shib 

hisoblaganda, bu raqam 500-600 ga yetajagini va ularning barchasi natijasiz 

qolayotganini ta'kidlaydi. 

       Qoraqalpog’istonlik olimlar Orol taqdiriga oid bir qator ilmiy anjumanlar 

uyushtirdilar va 20 yildan ortiq davr mobaynida ular Orol dengiziga qo’shimcha 

suv resurslarining zaruriyati, ularni to’g’ri ishlatish, dengizning qurishini to’xtatish 

uchun qat'iy choralar belgilash haqida Markaziy davlat organlariga takliflar kiritib 

kelishdi. “Lekin ularning da'vatlari sovet-partiya amaldorlarining sovuq, hatto 

aytish mumkinki, surbetlarcha loqaydligiga duch kelavergan. Bunga ajablanmasa 

ham bo’ladi-deb yozadi Islom Karimov. Chunki, xo’jalik yuritishning sotsialistik 

tizimining tabiiy xom-ashyo resurslaridan foydalanishda vahshiylarcha, ekstensiv 

usulda katta harajatlar va isrofgarchiliklar bilan foydalanishga asoslangani butun 

mohiyatiga ko’ra mamlakat ixtiyoridagi beqiyos boyliklarga avaylab munosabatda 

bo’lish g’oyasi butunlay yot edi”. 

      Ma'lumki, KPSS Markaziy qo’mitasi va SSSR Vazirlar Kengashining  

1988-yilgi Orol muammolariga bag’ishlangan qarorida dengizni asrash maqsadida 

Amudaryoning o’ng va chap qirg’oqlariga oqava suvlar uchun mo’ljallangan 

kollektorlar qazish rejalashtiriladi. Hukumat bu maqsadga mablag’ ajratadi. Lekin 

bu rejalar ham amaliy natijasini topmay qolib ketdi. 

      Shunday beparvo munosabat sharoitida ham  yurtimizning ko’pgina 

jonkuyar farzandlari, mahalliy olimlarimiz Orolbo’yi muammolari bilan qiziqib, 

turli  izlanishlar olib borishgan. Lekin, ularning amaliy ahamiyatga molik muhim 

fikr-mulohazalari sobiqmarkaz jamoatchiligi tomonidan qo’llab-quvvatlanmadi. 

Jumladan,  xorazmlik Ozod Xusayinov o’zining 25 yillik faoliyatini shu masalaga 

bag’ishladi.  U  bundan bir necha yil oldin: “Agar Amudaryo suvidan hozirgidek 

---

66 

 

xo’jasizlarcha foydalanish davom etsa, suvning yer ostiga singib filtrlanishi va 

bug’lanishi oqibatida 6-7 yildan keyin Quyi Amudaryo hududida chuchuk suv 

taqchilligi ro’y beradi”,-  degan edi. Holbuki SSSR olimlari O.Husayinovning bu 

haqqoniy fikrlarini qo’llab-quvvatlashmadi. Umuman, bu davrda kim Orol haqida 

haq gap aytsa, u to’siqqa uchrar edi. 

      1987-yilda O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasi qoshida Orolni asrash 

qo’mitasi tuziladi. Unga professor P.Shermuhammedov boshchilik qiladi. Qo’mita 

a'zolaridan biri Muhammad Ali O’zbekiston televideniesida “Orol mening 

taqdirimda” degan ko’rsatuv  olib boradi. Ko’rsatuvda birinchi marta qurigan 

dengiz tubida suvsiz qolib ketgan kemalar qabristoni, 100 km chekinib ketgan 

dengizning mash'um manzarasi, suvsizlikdan halloslab yotgan baliqchilar shahri 

Mo’ynoq,  barcha-barchasi namoyish etiladi. Ammo, Orol haqida aytilgan achchiq 

haqiqat o’sha paytdagi respublika rahbarlariga yoqmaydi. Muokamalardan so’ng, 

ko’rsatuvni olib borgan bosh muharrir ogohlantiriladi va bundan keyin Orol haqida 

ko’rsatuv qilinadigan bo’lsa, respublika suv xo’jaligi vazirligi ijozati bilan berilsin, 

deb uqtiriladi. Natijada, yirik o’zbek shoir va adiblari ishtirok etgan “Orol mening 

taqdirimda” badiiy ko’rsatuvini eng avval suv xo’jaligi vazirligining o’n bir 

kishidan iborat guruhi ko’rikdan o’tkazadigan bo’ldi va oxir-oqibat bosh muharrir 

ishdan bo’shatildi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

67 

 

     2. Orol muammosining ek