Moliyaviy va boshqaruv tahlili pv doc

7.2. Moddiy resurslar bilan ta’minlanganlik va ulardan foydalanish 

samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar tizimi 

 

Korxonalarda  moddiy  resurslardan  to‘liq,  bir  me’yorda  hamda 

samarali  foydalanganlik  darajasini  tahlil  etish  uchun  shu  holatlarni 

ifodalaydigan ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish zarur:  

---

 

238

a)  Shu  jumladan,  asosiy  fondlar  bilan  ta’minlanganlik  hamda 

aylanma  fondlar  va  mablag‘lar  bilan  ta’minlanganlik  darajasi  hisob-

lanadi.  Bu  ko‘rsatkichlarni  moddiy  resurslarni  alohida-alohida  turlari 

bo‘yicha ham hisoblash  mumkin.  Masalan, stanoklar, xomashyo,  elektr 

energiya,  yoqilg‘i  va  boshqa  moddiy  resurslar  bilan  ta’minlanganligini 

aniqlash mumkin. 

b)  Moddiy  resurslardan  foydalanishning  to‘liqliligini,  asosan, 

korxonaning ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish darajasi isbotlaydi. 

d)  Sanoat  korxonalarida  mehnatni  moddiy  resurslar  bilan  ta’min-

langanlik darajasini jami moddiy resurslar qiymatini korxonada mavjud 

bo‘lgan  ishchi  va  xizmatchilar  soniga  taqsimlash  natijasida  aniqlash 

mumkin.  Bu  ko‘rsatkichni  yanada  aniqlashtirish  maqsadida  moddiy 

resurslar qiymatini faqatgina ishchilar soniga taqsimlash natijasida ham 

aniqlash  mumkin,  alohida  asosiy  fondlar  bilan  qurollanganlik  hamda 

aylanma  fondlar  bilan  ta’minganlik  ko‘rsatkichlari  bo‘yicha  ham 

aniqlash mumkin. 

e)  Moddiy  resurslardan  foydalanishni  iqtisodiy  samaradorligini 

korxonalardagi  fondlar  qaytimi  hamda  fondlar  sig‘imi  isbotlaydi. 

Fondlar  qaytimini  aniqlash  uchun  korxonada  yil  davomida  ishlab 

chiqarilgan  yalpi  mahsulot  hamda  tovar  mahsuloti  qiymatini  asosiy 

fondlarning  o‘rtacha  yillik  qiymatiga  taqsimlash  lozim.  Fondlar 

qaytimining  iqtisodiy  mohiyati  korxonaning  har  ming  so‘mlik  asosiy 

fondlariga  to‘g‘ri  keladigan  yalpi  mahsulot  yoki  tovar  mahsulotini 

ko‘rsatkichi hisoblanadi.  

Asosiy  fondlardan  samarali  foydalanishni  ko‘rsatuvchi  keyingi 

ko‘rsatkich  fond  sig‘imi  hisoblanadi.  Ushbu  ko‘rsatkichni  hisoblash 

uchun  korxonadagi  mavjud  bo‘lgan  asosiy  vositalarning  yillik  o‘rtacha 

qiymati  yil  davomida  ishlab  chiqarilgan  yalpi  mahsulot  hamda  tovar 

mahsuloti  qiymatlariga  taqsimlanadi.  Fondlar  sig‘imining  iqtisodiy 

mohiyati  korxonada  yil  mobaynida  ishlab  chiqarilgan  yalpi  mahsulot 

yoki  tovar  mahsulotining  har  ming  so‘miga  to‘g‘ri  keladigan  asosiy 

fondlarning qiymati hisoblanadi. 

Materiallardan foydalanishning samaradorlik ko‘rsatkichlarini mate-

rial qaytimi va material sig‘imi ko‘rsatkichlari ifodalaydi. Material qayt-

imi ko‘rsatkichini aniqlash uchun korxonada yil davomida ishlab chiqa-

rilgan  tovar  mahsuloti  qiymati  material  xarajatlar  qiymatiga  taqsimla-

nadi. Material sig‘imi ko‘rsatkichi buning aksi bo‘lib, material xarajatlar 

qiymatini korxonaning yil davomida ishlab chiqarilgan tovar  mahsuloti 

qiymatiga taqsimlash yo‘li bilan aniqlanadi. Buni tavsiflaydigan bo‘lsak, 

ushbu,  ko‘rsatkich  korxonada  yil  mobaynida  ishlab  chiqarilgan  tovar 

---

 

239

mahsulotining  har  bir  so‘miga  qancha  material  xarajatlari  sarflan-

ganligini ko‘rsatadi.  

Materiallar  xarajati  koeffitsiyenti  -  haqiqiy  sarflangan  materiallar 

xarajatini  biznes-rejadagisi  haqiqiy  ishlab  chiqarish  hajmiga 

korrektirovka qilingan ko‘rsatkichga nisbatini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkich 

ishlab  chiqarish  jarayonida  materiallar  sarfidan  iqtisod  (yoki  ortiqcha 

sarf)ga  erishganligini  ifodalaydi.  Bu  koeffitsiyent  1  dan  katta  bo‘lsa 

moddiy resurslardan samarali foydalanilganligini bilish mumkin. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

24-chizma. Material sig‘imining omilli tahlili tuzilishi. 

 

Material  sig‘imini  alohida  ko‘rsatkichlari  moddiy  resurslarning 

ayrim  turlaridan  samarali  foydalanishni  xarakterlaydi.  Ular  qatoriga 

yoqilg‘i  sig‘imi,  material  sig‘imi,  xomashyo  sig‘imi  kabi  ko‘rsat-

kichlarni  kiritish  mumkin,  odatda,  material  sig‘imini  o‘zgarishiga  bir 

Mahsulot material sig‘imi 

Materiallar xarajati 

Ishlab chiqarilgan mahsulot 

qiymati 

Mahsulot ishlab 

chiqarish hajmi 

Mahsulot strukturasi 

Mahsulot bahosi 

Ishlab chiqarish hajmi 

Mahsulot strukturasi 

Mahsulot birligi uchun 

materiallar sarfi 

Materiallar bahosi 

Xomashyo va 

materiallar 

Ishlab chiqarish 

texnologiyasi 

Ishchilar malakasi 

Ishlab chiqarish 

Xomashyo va 

materiallar 

Xomashyo bozori 

Inflatsiya 

Xomashyo me’yori 

Yuk tashish 

masofasi 

Transport turi 

Transport 

xizmati ta’rifi 

Transport tayyorlov 

Chiqindi va hokazo 

---

 

240

qator  omillar  ta’sir  etadi.  Material  sig‘imining  omilli  tahlilining 

tuzilishini quyidagi chizma ko‘rinishida berishimiz mumkin bo‘ladi.