Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

3-расм. Афросиёб шаҳарчасининг тарихий кўриниши 

---

14 
1965 йил археолог олимлар академик Я.Ғуломов раҳбарлигида VI-VII 
асрларда барпо қилинган
ҳашаматли сарой қолдиқларини топиб очганлар. 
Сарой деворларини тозалаётган археологлар ҳайратдан лол қолганлар чунки 
деворларга ранг-баранг бўёқлар билан нафис суратлар чизилган экан. Суратлар 
бир неча асрлар мобайнида зах тупроқ тагида ётганлигига қарамай, уларнинг 
ранги ҳайратланарли даражада тиниқ эди. Самарқанд ҳукмдори – подшоҳ 
Вархуман саройи деворларига ўз даврининг моҳир мусаввирлари томонидан 
чизилган ушбу суратларнинг мавзуси турли-туман эди, суратларда Самарқандга 
турли мамлакатлардан келаётган элчилар, филларда сайр қилаётган маликалар, 
тўй маросимлари, ов маросимлари акс эттирилган бўлиб, ҳар бир персонаж 
ҳаққоний қиёфага эгадир. Ушбу деворий суратлар Сўғдиёна тасвирий 
санъатининг нақадар юксак бўлганлигини яққол кўрсатиб турибди.
4-расм. Афросиёб деворий суратидан намуна 
 
Афросиёбнинг кулоллар 
ва заргарлар маҳаллаларидан топилган 
кулолчилик, заргарлик буюмлари ҳам юксак маҳорат, дид билан яратилганлиги 
боис яққол ажралиб туради. 
Афросиёбда сўнгги йилларда ўзбек ва француз археологлари томонидан 
олиб борилган тадқиқотлар бу шаҳарнинг ёши 2750 йил эканлигини исботлади. 
Бу эса Афросиёб – Самарқанд қадимги Римнинг Шарқдаги тенгдоши 
эканлигини кўрсатиб турибди. 
Бундан ташқари Самарқанд вилояти ҳудудида Дарғом каналининг чап 
қирғоғида илк ўрта асрлар даврига тегишли Самарқанд ҳукмдорларининг ёзги 
саройи топилган бўлиб, ушбу шоҳона сарой Кофирқалъа номли археологик 
ёдгорликда жойлашган. Турли йилларда ёдгорликнинг турли участкаларида 
стратиграфик характердаги кичик қазишма ишлари амалга оширилган, 2001 
йилдан бошлаб эса 16 гектарли қадимги шаҳарнинг 76x76 метрли Арки аълоси 
майдонида Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Археология 

---

15 
институтининг археологлари кенг қамровли археологик қазишма ишларини 
олиб боришмоқда. Натижада қадимги шаҳарнинг қалъа қисмида 2017 йилда 
монументал меъморий мажмуа очилди.
Милодий V-VI асрларга оид мажмуада Самарқанд ҳукмдорларининг 
давлат архиви ва ёзги саройи жойлашган бўлиб, ёнғин туфайли вайронага 
айланган архивдан ноёб давлат ҳужжатлари (давлат бошқарувига оид 
ҳужжатлар, элчилик хатлари, давлатлараро шартномалар ва бошқалар) булла 
деб аталган тахтакачларда суғдий ёзув намуналари топилган.
Саройнинг ёғоч устунли кўркам хоналаридан бирида уч ярусли суфа, 
суфа устида эса шерсифат кўринишдаги тахтиравонда ҳукмдор ўтирибди. 
Хонанинг деворлари ўйма ёғоч панно шаклидаги расмлар галереяси билан 
безатилган. Унинг ўлчамлари 124x141см, паннонинг ўзи иккита кенг доскадан 
иборат бўлиб, улар темир тутқич билан бириктирилган. Олд томондан 
тахталарда зардуштий инсонлар суратлари тўрт қаватга жойлаштирилган. 
Композицияда жами 46 та одам шакли тасвирланган (уларнинг учтаси 
шартли кўринишда, юқоридан чап қисмдаги иккита шакл аранг кўринади, ўнг 
томондаги шаклнинг фақат қўли кўринади). Композициянинг асосий мавзуси – 
шер 
шаклида 
тахтга 
ўтирган 
бош 
Илоҳга 
сажда 
қилишдир. 
Бу 
зардуштийликнинг бош маъбудаси буюк худо Нана бўлиши эҳтимолдан холи 
эмас. Одамлар унинг ҳузурига турли хил совғалар билан келганлар. Пастки 
қаватда мусиқачилар галереяси тасвирланган. Ундан кейинги пастки қаватда 
яна қўллари турли хил совға-саломлар билан келган зиёратчилар суратлари тиз 
чўккан ҳолда акс эттирилган. 
5-расм. Буюк Нана сурати ёғочга ўйиб ишланган деворий панно 
Пастки қават суратлар галереяси марказида муқаддас олов рамзи – 
Алтарь жойлашган бўлиб, муқаддас алтарга бир томондан оғзи латта билан 
боғланган эркак топинмоқда, иккинчи томондан эса аёлсифат фигура алтарь 

---

16 
оловига хушбўй арамат ўсимлик кукунини сепмоқда. Ушбу муқаддас шоҳона 
зал ва зардуштийлик маъбудаларининг энг улуғларидан бири, буюк Нана 
сурати ёғочга ўйиб ишланган деворий панно VIII аср бошларида арабларнинг 
Қутайбо бинни Муслим бошчилигидаги ҳарбий қўшини томонидан ёқиб 
юборилган. Бундай кўп қиррали аниқ суратлар композицияси Ўрта Осиё 
археология тарихида баринчи марта учради, бу дунё аҳамиятига молик ноёб 
кашфиётлар сирасига киради. Ҳозирда ҳудудда қазиш ишлари давом этмоқда.