Toshkent davlat agrar untversiteti

15.5.  Favqulodda  holatlarda  aholi  xavfsizligini ta’minlashning 
asosiy usul  va  prinsiplari
Favqulodda  holatlarda  aholining  xavfsizligini  ta ’minlashda 
favqulodda holat keltirishi mumkin boigan oqibatlami  baholash va 
uni  oldindan  aytib  berish;  shunday  hodisalarni  vujudga  kelish 
ehtimolini pasaytirish va oldini  olishga hamda ulaming oqibatlarini 
kamaytirishga yo‘naltirilgan tadbirlami ishlab chiqish lozim. Bundan 
tashqari,  favqulodda  holatda  eng  muhimi  aholi  harakati  va  ulami 
himoya qilishning  samarali usullarini  ishlab chiqish ham maqsadga 
muvofiq.
Favqulodda holatlarni oldindan aytib berish -  tabiiy ofatlami, 
avariya  va  falokatlar  natijasida  yig‘iladigan  holatlarni  taxminan 
baholash  va  aniqlashdir.  Oldindan  aytib  berish  uzoq  muddatli  va 
qisqa  muddatli  oldindan  aytishlarga  boMinadi.  Uzoq  muddatli
189

---

oldindan  aytish  seysmik  rayonlami,  hududlaming  qayerida  sel  va 
ko‘chkin ko‘chishi boiishi mumkinligi to‘g‘onlarning avariyasi yoki 
tabiiy  suv  toshqinlari  vaqtida  suv  bosgan  chegaralaming  ijtimoiy 
doirasini hamda texnogen avariyalardan zararko‘rgan manbalarining 
chegaralarini aniqlash va o ‘rganishga yo‘naltirilgan. Qisqa muddatli 
oldindan  aytish  taxminan  favqulodda  holat  qaysi  vaqtlarda  sodir 
bo‘lishini aniqlashda  ishlatiladi.
Oldindan (prognozlarni) aniqlashni tuzish uchun har xil statistik 
m a’lumotlardan  hamda  tabiiy  atrof-muhitining  ayrim  fizik  va 
kimyoviy  ta’riflaridan  foydalaniladi.  Shunday  qilib,  seysmik 
rayonlarda  zilzilani  oldindan  aytib  berish  uchun  tabiiy  suvlar 
kimyoviy  tarkibining  o ‘zgarishi,  quduqlardagi  suv  sathining 
o ‘zgarishi bo‘yicha kuzatuv o‘tkaziladi, tuproqning mexanik va fizik 
(elektrik  va magnit) tarkibi  aniqlaniladi.  Zilzilalami oldindan  aytib 
berishda  birmuncha  ma’lumotni  ayrim  hayvonlaming  harakatini 
kuzatish orqali ham aniqlash mumkin. 0 ‘rmon va boshqa yong‘inlami 
oldindan aytib berish usullari ishlab chiqilgan. Yong‘inning yashirin 
manbalarini (yerosti yoki torfli) o‘rmon yonginlari vujudga kelishi 
mumkinligiga  ta ’sirini  oldindan  aytib  berish  uchun  kosmik 
apparatlardan yoki samolyotlardan amalga oshiriladigan spektoming 
infraqizil  qismidagi  fotosyomka  ishlatiladi.  Turli  favquloddagi 
holatning  rivojlanishida  vujudga  keladigan  holatni  oldindan  aytib 
berish uchun  matematik usullar ishlatiladi (matematik modullash).
Favquloddagi holatni oldindan aytib berishda doim o‘tkaziladigan 
fonli va himoyalovchi tadbirlar rejalashtiriladi. Doimiy o‘tkaziladigan 
tadbirlarga bino va inshootlami ko‘tarishda qurilish-montaj ishlarining 
sifati nazorat qilinishi, favquloddagi holatni vujudga kelishi to‘g‘risida 
xabarlash sistemalarining ishonchlilarini yaratish, himoyalovchi pana 
xonalami  va  pana joylami  qurish,  aholini shaxsiy  himoya  vositalari 
bilan ta’minlash (masalan, gaznitsoblar), favquloddagi holatlarda o‘zini 
tutish qoidalariga  o‘qitishning  majbunyligi,  favqulodda  holatlaming 
oqibatlarini yo‘qotish va uni moddiy taminlash va boshqalar rejalarini 
ishlab chiqish kabilar kiradi.
F av q u lo d d a  h o la tla rd a   aholini  him oyalash  u su lla ri 
quyidagilar:  evakuatsiya,  himoyalovchi  inshootlarida  (pana 
xonalarda)  yashirish  va  shaxsiy  himoya vositalaridan  foydalanish. 
Evakuatsiya  deganda  favqulodda  holatda  aholini  yoki  uning  bir 
qismini shikastlanish manbasidan olib  chiqish tushuniladi.
190

---

Himoyalovchi inshoot bu -  maxsus ishlab chiqilgan muhandislik 
inshooti  boiib,  favqulodda  holat  natijasida  vujudga kelgan  har xil 
fizik,  kimyoviy va biologik xavfli  va zararli  omillarining  ta’siridan 
himoyalanish uchun  m o‘ljallangan. Himoyalovchi inshootlar aholini 
harbiy  harakatlarda  va  texnogen  avariyalarda  himoya  qilishda 
foydalaniladi.
Aholining  shaxsiy  himoya  v o sita lari  organizm  ichiga,  teriga 
va kiyimga yuqorida  qayd etilgan.  moddalami hamda bakteriologik 
agentlarini kirishini  istisno qilish  uchun moMjallangan.  Bu vositalar 
nafas  olish  organlari  (resp irâtorlar,  gezpitsoblar)ni,  maxsus 
himoyalovchi kiyim  va oyoq kiyimdan iborat. Tibbiy shaxsiy himoya 
vositalari  favqulodda  holatlarda  aholiga  dastlabki  tibbiy  yordamni 
ko‘rsatishga  va  profilaktika  u chun  m oijallangan.  Ular  odam 
organizmiga  taksik  moddalami yoki  ionlashtiruvchi  nurlanishlami, 
bakteriyaga  qarshi vositalami  (antibiotiklar,  vaksina va boshqalar), 
shuningdek  qisman  sanitar  ishlov  berish  vositalarini  (shaxsiy 
boylovchi  va  kim yoga  qarshi  paketlar),  o ‘z  ichiga  ta ’sirini 
yo‘qoUivchi  yoki susaytiruvchi moddalami  oigan.