Toshkent davlat agrar untversiteti

15.6.  Favqulodda holatlarning oqibatlarini yo‘qotish
Favqulodda  holatlar  oqibatlarini  tugatish  eng  qisqa  vaqtda 
bajarilgan  bo‘lishi  lozim.  Bu  faoliyatda  asosiy  uchta  bosqich 
belgilangan.
Birinchi bosqichda aholi himoyasining ekstremal tadbirlari amalga 
oshiriladi. Xabarlovchi sistema orqali aholi favqulodda holat vujudga 
kelganligi  va  shaxsiy  himoya  vositalaridan  foydalanish  shartliligi 
to‘g‘risida  xabardor  qilinadi.  Xavfli  doiralardan  (zona)  odamlami 
evakuatsiya  qilish va  ularga dastlabki  yordam ko‘rsatish boshlanadi. 
Avariyalami tugatish  borasida kechiktirib boimaydigan choralar qabul 
qilinadi, agar zarur b o is a  yong‘inga qarshi kompleks chora-tadbirlar 
harakatga keltiriladi.  Shuningdek,  vaqtincha korxonalarda texnologik
Bu  bosqichda  qutqaruv  va  kechiktirib  boimaydigan  ishlami 
bajarishga  tayyorgarlik  kocriladi.  Buning  uchun  oldindan  maxsus 
o‘qitilgan  qutqaruv  boiinmalari  tuziladi.
Sanoat korxonalarida m axsus  b o iin m alar shu korxonaning 
is h c h ila rid a n   tu z i l a d i   ( o b y e k tn in g   fuqaro  h im o y a si 
boiinm alari).
1 9 1

---

Favqulodda holatning vujiidga kelgan vaziyati to‘g‘risida maiumot 
olish  uchun  zararlangan  manba  razvedka  qilinadi.  Hududning 
ayrimlarida  xavfli  va  zararli  omillaming  ta’siri  natijasida nomaqbul 
oqibatlar  favqulodda  holatdan  vujudga  kelgan.  Zararlangan  manba 
shakli  favqulodda  holat  turiga  bogiiq  boiadi  ya’ni,  portlash  va 
zilzilalarda doira shaklida (aylana) boiadi. Bo‘ronlarda, suv bosganda 
va uyurmalarda esa uning ko‘rinishi y o i shaklida boiadi. Yongin va 
ko‘chkinlarda  zarar  ko‘rgan  manbaning  shakli  notekis  boiadi. 
Zararlanish manbalari sodda va murakkabligi (kombinatsiyalashgan) 
jihatidan farqlanadi. Sodda zararlanish manbalari favqulodda holatning 
bitta xavfli yoki zararli omilning, kombinatsiyalashgani esa bir qancha 
omillaming  ta’siridan kelib chiqadi.
Ikkinchi bosqichda qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan 
ishlar hamda favqulodda holatning oqibatlarini kamaytirish va aholini 
himoyalash bo‘yicha birinchi bosqichdagi barcha masalalami bajarish 
davom  ettiriladi. Yong‘inlami o‘chirish va tugatish, yonayotgan bino 
va  inshootlardan  odamlami qutqarish davom ettiriladi.  Favqulodda 
holat  natijasida odamlar bor joydagi panaxonalar va himoya joylari 
vayronaga  kelgan  yoki  ko‘milib  ketgan boisa,  ulami  vayronalar 
ichidan  qidirish  va  qutqarish  ishlari  olib  boriladi.  Jabrlangan  va 
shikast olganlar tibbiy muassasalarga yetkaziladi. Shuningdek, aholini 
xavfli  doiralardan  evakuatsiya  qilish  davom  etiriladi.  Zaruriyat 
tu g ‘i l ganda  (atrof-muhitga  radioaktiv  yoki  taksik  kimyoviy 
moddalaming, hamda bakteriologik agentlaming chiqarib tashlanishi) 
maxsus ishlov oikaziladi. Odamlaming tayyorgarligini tiklash, zarar 
ko‘rg an manbalarda  maxsus  boiinmalar tarkibiga  kirgan  avariya- 
tiklash ishlarini  davom  ettirishda  ishlatiladigan texnikalami  hamda 
ish lab   chiqarish  faoliyatini  tiklashda  obyektlami  tayyorlashda 
kompleks  tadbirlar  o ‘tkaziladi.
Maxsus ishlov berish zararsizlantirishdan va sanitariya ishlovidan 
iborat.  Zararsizlantirish  o z   ichiga  dezaktivatsiya,  degazatsiya, 
dezinfektsiya va deratizatsiya operatsiyalarini oladi. Dezaktivatsiya
-   har  xil  buyumlaming  yuzasidan radioaktiv moddalami  yo‘qotish 
ham da ulami suvdan tozalashdir. Tozalanishi zarur boigan yuzalardan 
(radio-aktiv  changlami)  radioaktiv  moddalami  yo‘qotish  mexanik 
va  fizik-kimyoviy  (kimyoviy)  usullar  bilan  bajariladi.  Radioaktiv 
changlami  mexanik  usulda  yo‘qotish,  bu  buyumlarni  ifloslangan 
yuzalaridan  bosim ostida suv bilan yuvishga olib  keladi. Kimyoviy
192

---

usuldan foydalanilganda radioaktiv chang maxsus aralashmalar bilan 
bog‘lanadi,  shu  bilan  uni  atrof-muhitga  tarqalishining oldi  olinadi. 
Buning uchun yuzaki-aktiv  (F-2 kukuni,  OP-7 va OP-IO preparati) 
va kompleks  tashkil qiluvchi moddalar,  kislota va ishqorlar (natriy 
fosfatlar,  trilon  B,  shovul  va  limon  kislotalari,  bu  kislotalaming 
tuzlari)  ishlatiladi.
Agar  ifloslangan  hudud  qattiq  qoplamaga  ega  bo‘lsa,  unda  uni 
mexanik  usulda  dezaktirlaydi.  Qattiq  qoplamaga  ega  boimagan 
hududlarga plyonka hosil qiladigan va mustahkamlovchi aralashmalar 
(lateks, spirtli sulfat bardasi, neftli shlemlar va boshqalar) yoki suvda 
ishlov beriladi, shundan s o 4ng shu yoM  bilan bogiangan radioaktiv 
chang ifloslangan hudud yuzasidan buldozerlar yoki greyderlar bilan 
ifloslangan  tuproqning  5-10  sm  qatlami  qirqib  olib  tashlanadi.  Bu 
tuproqlar métal konteynerlarga joylanib maxsus poligonlarga ko‘mib 
tashlanadi.  Ishlab  b erilg an   hududning  qalinligi  9-10  sm  da 
ifloslanmagan  tuproq  b ila n   toMdiriladi.  Binolar  yuzasining 
dezaktivatsiyasini  radioaktiv  changlami  plyonka  hosil  qiluvchi 
tarkiblar bilan bog‘lash yofc llari orqali o‘tkaziladi hamda ulami kuchli 
chang yutkichlar bilan olib tashlash natijasida yakunlanadi.
Suvni  dezaktivatsiya  qilish  usullarining  filtrlash,  tindirish, 
haydash, ion almashuv yelimlami ishlatish bilan tozalash kabi usullari 
mavjud. Ifloslangan ochiq  suv havzalariga shimadigan va kompleks 
tashkil qiluvchi moylar bilan ishlov beriladi (dezaktivlaydilar). Daryo, 
ariq va boshqa oqovalami tozalashda filtrlovchi turdagi to‘g‘onlardan 
suv  o‘tkaziladi.  Ularda  filtrlovchi  element  sifatida  shimadigan 
toidirgich  ishlatiladi.
Quduqlaming  dezaktivatsiyasi,  ulardan  bir  necha  bor  suvlarini 
olib tashlash va tagidan zararlangan tuproqni chiqarib tashlash bilan 
o ‘tkaziladi.  Qadoqlangan  ozuqa  mahsulotlarini  dezaktivlash uchun 
ifloslangan  mahsulot  taralari  almashtiriladi.  Agar  mahsulotlar 
qadoqlanmagan bo‘lsa, u holda ulaming ustidan ifloslangan qatlami 
olib tashlanadi.
zaharlovchi  va  kuchli  ta’sir  etuvchi  zaharli  moddalami  parchalab 
notaksik  m ahsulot  d arajasig a  yetkazish  uchun  o ‘tkaziladi. 
D egazlashtiruvchi  m oddalar  sifatida,  shuningdek  kimyoviy 
birikmalardan  foydalaniladi.  ayriinlari  zaharlovchi  va  kuchli  ta’sir 
etuvchi zaharli  moddalar  bilan  reaksiyaga kirishadi.
193

---

Zaharlovchi  va  kuchli  ta ’sir  etuvchi  kimyoviy  moddalarga 
zararlangan yuzalami  yo‘qotish  uchun  yuvuvchi  aralashmalar,  SF- 
24  yoki  maishiy  sintetik  yuvuvchi  vositalar,  aslida  tayyorlangan 
kukunlar ishlatiladi. Bu zaharli moddalamizararsizlantirmaydi, balki 
faqat ulami zararlagan yuzadan yuvib tashlashga imkon beradi.
Degazatsiya  suvni  yuvuvchi  aralashmalar,  degazatsiyalovchi 
aralashmalar,  organik moddalar va yuvuvchi mashinalami  ishlatish 
“bilan o‘tkaziladi. Agar kombinatsiyalashgan radioaktiv va zaharlovchi 
moddalar  bilan ifloslangan joylar boisa, unda awalo  degazatsiya, 
undan  so‘ng  dezaktivatsiyalash  o ‘tkaziladi.  Odam  va  hayvonlarda 
infektsion  kasalliklami  qo‘z g ‘atuvchilarini  atrof-muhit  sharoitda 
y o ‘qotish  uchun  dezinfektsfya  o ‘tkaziladi.  U  fizikaviy,  kimyoviy 
v a  mexanik  usullar bilan  bajariladi.
Fizikaviy  usullar  asosan  ichak  infeksiyalarida  qoilaniladi.  U 
choyshab, idishlar, kasallarga qarov uchun ishlatiladigan buyumlami 
qaynatish, kerak bo‘lmagan va ishlatish uchun yaramaydigan mollami 
yoqib yuborish jarayoni bilan xarakterlanadi. Dezaktivatsiyalashgan 
kimyoviy usul dezinfiktsiyalovchi moddalar bilan kasal tarqatuvchi 
mikroblami oidirish va taksiklami parchalashda, ular o‘mida étalon, 
propanal,  fenol  (karbol  kislotasi)  va  uning  hosilasi  (masalan, 
trixlorofenol)  hamda bir qancha boshqa moddalardan foydalaniladi. 
U n g a  bakteriologik  agentlar  bilan  zararlangan  hududni 
dezinfitsirlovchi moddalar yordamida ishlov beriladi.
Dezaktivatsiyaning bunday usuli asosiy jihat hisoblanadi. Infeksion 
kasalliklar  tarqalishining  oldini  olish  maqsadida  deratizatsiya 
usulidan  foydalaniladi  (u  bu  kasalliklaming  tashuvchilarini  qirib 
tashlashdan  iborat).  Dezinfektsiya  singari  deratizatsiya  kimyoviy, 
mexanik va biologik usullar bilan bajariladi. (Masalan, kalamushlami 
oidirishda,  yadoximikat  sifatida  karbonat bariyani  ishlatishadi).
Yuqorida aytilganidek, maxsus ishlov o‘zichiga sanitariya ishlovini 
oladi,  bunda  maxsus  qutqaruv  shaxsiy  boiinmalami  va  aholini 
radioaktiv va zararlovchi moddalar hamda bakteriologik vositalar bilan 
zararlanishni bartaraf qilish bo‘yicha kompleks  tadbirlar tushuniladi. 
Sanitariya  ishlov  berilganda  odamning  badani  va  uning  tashqi 
shilimshiq  pardalari  ham  zararsizlantiriladi.  Shuningdek,  ishlov 
kiyimga,  oyoq kiyimga va shaxsiy himoya vositalariga  o4tkaziladi.
S anitariya  ishlovi  to iiq   va  qismanga  ajratiladi.  Ulardan 
birinchisiga  qutqaruv  boiinm alarining  shaxsiy  tarkibi  hamda
194

---

ifloslangan doiradan chiqqan va evakuatsiya qilingan aholi yoiiqadi. 
Toiiq sanitar ishl ovda toiiq  radioaktiv, zaharlovchi va bakteriologik 
vositalardan  zararsizlantiradi.  U  odamlarga  maxsus  ishlov  berish 
punktlarida  o ‘ tk azila d i.  K iy im   va  boshqa  predm etlarni 
zararsizlantirishda kamerali yoki gazli usul ishlatiladi hamda dezinfekt 
aralashmalarida  ivitib  qo‘yish  va  keyingi  yuvish,  qaynatish  bilan 
yakunlanadi.
Qisman sanitar ishlov to‘g ‘ridan-to‘g‘ri shikastlanish manbasida 
bajariladi.  Bunda  terining  ochiq uchastkalarini,  kiyim,  oyoq  kiyim 
va  shaxsiy  him oya  vositalarining  yuzalariga  mexanik  tozalash  va 
ishlovlar  o‘tkaziladi.
Oxirgi  (u ch in c h i)  b osqichda  xalq  x o ‘jalik  obyektlarining 
ishlashini tiklash  b o ‘yicha ishlar boshlanadi, bu faoliyat quruvchilar, 
montaj va boshqa  maxsus organlar bilan bajariladi. Bundan tashqari 
turar  joylar  ta’m irlanadi  yoki  vaqtinchalik  turar  joylar  quriladi. 
Shuningdek,  energo  va  suv ta’minoti,  kommunal  xizmat ko‘rsatish 
obyektlari  va  aloqa  uzatmalari  tiklanadi.  Bu  va  bir  qancha  boshqa 
ishlar tugatilganidan  so‘ng aholini  doimiy  yashash joyiga qaytarish 
(reevakuatsiya) ishlari boshlanadi.