Ahmedovich ahmedov, akmal abzalov


    Iflos havoning odamlar, hayvonlar va



Download 4,02 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/161
Sana30.12.2021
Hajmi4,02 Mb.
#196035
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   161
Bog'liq
Ekologiya-A.Ergashev

 


147 
 
Iflos havoning odamlar, hayvonlar va  
o‗simliklarga zararli ta‘siri 
 
Havoning ifloslanishi odamlar, hayvonlar va o‗simliklar uchun hamma vaqt 
ko‗ngilsiz  hodisalardan  biri  bo‗lib  kelgan.  Havoda  tutun  va  boshqa  gazlar 
ko‗payib  ketsa,  bu  vaqtda  meteorologik  sharoit  qulay  bo‗lsa,  sog‗liq  uchun 
zararli  qalin  tumanlar  paydo  bo‗ladi.  Ana  shunday  zararli  tuman  smog  deb 
ataladi.  Smog  paydo  bo‗lganda  qandaydir  yoqimsiz  hid  tarqaladi.  Havo 
xiralashadi. Meteorologik sharoit qulay bo‗lganda, xususan shamolsiz paytlarda 
sanoat  korxonalaridan  chiqqan  ko‗mir  va  boshqa  yoqilg‗ilar  yoqilganda 
ko‗tarilgan  zararli  moddalar  havoda  to‗plana  boradi.  Ana  shunday  paytlarda 
kishilar  o‗zlarini  yomon  xis  qiladilar;  shamollab  kasal  bo‗lgan  kishilar  soni 
keskin  ortadi.  Smogning  paydo  bo‗lganiga  100  yilcha  bo‗lib  qoldi.  Smogdan 
kishilar halok bo‗lgan paytlari ham bo‗lgan. 
Masalan,  1952-yil  dekabr  oyida  London  shahrida  ikki  haftaga  yaqin  vaqt 
davomida smogdan 4 000 dan ortiq kishi halok bo‗lgan. 1956 yil yanvar oyida 
ana  shu  shaharda  96  soat  davom  etgan  smogdan  1000  ga  yaqin  kishi  o‗lgan. 
Zaxarli qalin tuman shaklida kuz, qish oylarida, ya‘ni oktabrdan fevral oyigacha 
bo‗ladigan smog London tiridagi smog deb ataladigan bo‗ldi. Bunday smogning 
eng zararli komponenti oltingugurt gazidir. 
Hozirgi vaqtda ikkinchi bir smog - Los-Anjelos tiridagi smog keng tarqaldi. 
Bunday smog yanada xavfli bo‗lib, faqat yilning issiq faslida hosil bo‗ladi. Bu 
tirdagi  smogning  zaharli  komponenti  avtomobil  dvigatellaridan  chiqqan 
gazlardir.  Quruq  smog  fotokimyoviy  smog  deb  ham  ataladi.  Chunki  bunday 
smog  ifloslangan  havoda  quyosh  nuri  ta‘sirida  paydo  bo‗ladi.  Fotokimyoviy 
smog  tirik  organizmlarni  zaharlaydi,  materiallar  va  imoratlarning  qismlarini 
korroziyaga  uchratadi,  bunda  bo‗yoqlar,  rezina  va  sintetik  buyumlar  yorilib-
yorilib ketadi, kiyim-kechak ishdan chiqadi, transport ishi izdan chiqadi. 


148 
 
AQShdagi  rasmiy  bir  hujjatda  Nyu-Yorkda  bo‗lgan  fotokimyoviy  smog 
mana shunday ta‘riflanadi: zaharli moddalar bilan to‗lib-toshgan nihoyatda iflos 
havo massasi aholisi 10 mln. bo‗lgan Nyu-York shahri ustiga cho‗kdi. To‗rt kun 
davomida  ko‗chaga  chiqqan  kishilar  ana  shu  zaharli  kimyoviy  moddalar  bilan 
nafas oldi. 80 kishi halok bo‗ldi. Ming -minglab erkak va ayollar shundan buyon 
nafas  yo‗llari  kasalliklariga  mubtalo  bo‗ldilar.  Endi  smog  desa  yuragi  orqaga 
tortadigan  bo‗lib  qolishdi.  Havoning  ifloslanishi  har  yili  o‗nlarcha  milliard 
dollar  iqtisodiy  zarar  keltirmoqda.  Lekin,  kishilar  boshiga  tushgan  jabr-jafo  va 
qo‗rquvlarni pulga chaqib bo‗larmikin? 
Taniqli Amerikalik olim L. D. Batton bunday degan edi: «Ikkalasidan biri 
bo‗ladi: kishilar Yer sharida havoning ifloslanishiga chek qo‗yadilar yoki havo 
shu qadar ifloslanadiki, sayyoramizda odamlar kamayib ketadi». 
SNG  olimlari  bunday  pessimistik  fikrlarga  qo‗shila  olmaydilar.  SNG 
hududida  fotokimyoviy  smog  kamdan-kam  uchraydi.  Bunday  smog  serqatnov 
transport  magistrallarida  va  yuk  mashinalarida  ko‗plab  ishlatiladigan  yirik 
karerlardan  ochiq  usul  bilan  foydali  qazilmalar  qazib  olinadigan  joylardagina, 
yoz paytlarda paydo bo‗lishi mumkin. 
Sanoat  korxonalaridan  chiqqan  chang-gazlarda  140  ga  yaqin  zaharli 
moddalar uchraydi. Ulardan ko‗plarining hidi ham, rangi ham yo‗q va birdaniga 
zararli  ta‘sir  ham  ko‗rsatmaydi,  lekin  uzoq  vaqt  davomida  to‗plana  borib, 
bilinmasdan ta‘sir etaboradi. 
Tibbiyot-sanitariya  xodimlari  summasiya,  ya‘ni  bir  qancha  zaharli 
moddalarning  kishi  sog‗lig‗iga  birgalikda  salbiy  ta‘sirini  oldini  olish  sohasida 
ish  olib  bormoqdalar.  Ana  shu  moddalardan  har  biri  atmosferada  normadan 
ancha  kam  bo‗lishi  mumkin.  Biroq,  bu  moddalar  birgalikda  ta‘sir  etganda 
kishilarning sog‗lig‗iga ta‘sir etishi turgan gap. 
Atmosfera  ifloslanganda  kishilar  lohas  bo‗ladi,  ish  qobilyati  susayadi, 
yo‗taladi, boshi aylanadi, tovush boylamlari spazmga uchraydi, o‗pka, ko‗zlarda 
turli kasalliklar ro‗y beradi. Organizm umumiy zaharlanadi. Organizmning turli 


149 
 
kasalliklarga  qarshilik  ko‗rsatish  qobilyati  susayadi.  Atmosfera  havosini 
muhofaza qilish va kishilar sog‗lig‗ini himoya qilish O‗zbekiston Respublikasi 
qonunlarida  ko‗zda  tutilgan.  Fizik,  kimyogar,  meteorolog  kabi  olimlar, 
gigiyenistlar,  injenerlar,  sanoat  korxonalarining  rahbarlari  birgalikda  ish  olib 
borib, smog paydo bo‗lishiga yo‗l qo‗ymasliklari va atmosferaning boshqa yo‗l 
bilan ifloslanishini oldini olishlari mumkin.  
Havoning har qanday ifloslanishi kishi sog‗lig‗iga salbiy ta‘sir etadi. Biroq, 
ifloslangan  havoda  kanserogen  moddalarning  (benzapiren)  bo‗lishi  ayniqsa 
xavflidir. Bu esa kishilarning o‗pkalarida rak kasalining paydo bo‗lishiga sabab 
bo‗ladigan  moddalardandir.  Havoning  tozaligi  uchun  kurashish  ana  shu 
kasallikning oldini oladigan muhim shartlardan biridir. 
Havodagi  zararli  qo‗shilmalar  uy  hayvonlari  va  yovvoyi  hayvonlarni 
zararlashi  va  o‗ldirishi  mumkin.  Masalan,  aluminiy  zavodlaridan  chiqqan 
iflosliklar  tarkibidagi  ftorli  birikmalar  qo‗ylarni  va  qoramollarni  zaharlaydi. 
Bunday  moddalar  havodan  o‗t  ustini  qoplaydi,  bu  o‗tni  yegan  chorva  mollari 
ftorli  kaxeksiya  kasalligiga  uchraydi.  Atmosfera  doimiy  chang  bo‗lib  turgan 
joylarda  tut  barglarida  ftor  miqdori  ruhsat  etilgan  normadan  20  marta  ko‗p 
bo‗lishi  mumkin.  Tarkibida  ftor  moddasi  ko‗p  bo‗lgan  tut  barglarini  yegan 
qurtlar  irakka  aylanadigan  shilimshiq  modda  ishlab  chiqaradigan  bezlarini 
ishdan chiqaradi. 
Tarkibida  ftor  va  mishyak  bo‗lgan  kimyoviy  birikmalar  asalarining  asal 
yig‗ishini  kamaytiradi.  Qora  mollar  mishyak  bilan  zaharlansa,  tanasida  turli 
yaralar paydo bo‗ladi.  
Dunyodagi  turli  mamlakatlarda  yovvoyi  hayvonlar,  jumladan  yilqilar, 
bug‗ular,  quyonlar,  tustovuqlar  va  boshqa  hayvonlarning  atmosfera  tarkibidagi 
oltingugurt  gazi,  mishyak,  surmadan  halok  bo‗layotganligi  bir  necha  bor  qayd 
qilingan.  Havoda  oltingugurt,  ftor  birikmalari,  uglerod  oksidi,  xlor  va 
uglevodorod  birikmalarining  ko‗payib  ketishi  o‗simliklar  uchun  juda  zararlidir. 
Bunday  moddalar  fotosintez  prosessini  buzadi,  o‗simliklarning  o‗sishi  va 


150 
 
rivojlanishini sekinlashtiradi; oqibatda o‗simliklar nimjon bo‗lib bora-bora qurib 
qoladi. Shunday qilib bu moddalar dalalarga, o‗rmonlarga, bog‗larga va istirohat 
bog‗lariga katta zarar yetkazadi. Shu narsa aniqlanganki, sulfat angidrid dozasi 
juda kam bo‗lganda ham o‗simliklarga yomon ta‘sir etadi. Donli ekinlardan arpa 
va  sholi,  sabzavot  ekinlaridan  ismaloq,  karam,  salat,  rediska,  daraxtlardan 
qarag‗ay ana shu gazdan ayniqsa katta zarar ko‗radi. 
O‗rmonlar,  xususan  ignabargli  o‗rmonlar  sanoat  korxonalaridan  chiqqan 
iflosliklar  ancha  uzoqda  bo‗lganda  ham  sezilarli  darajada  zarar  ko‗radi  va 
daraxtlarning  bir  qismi  qurib  qoladi,  chunki  bunday  chiqindilar  tarkibida 
oltingugurt,ftor,  mishyak  birikmalari  bo‗ladi.  Sement  zavodlari  yaqin  bo‗lgan 
yerlardagi  o‗simliklar  qurib  qoladi,  chunki  sement  changi  o‗simliklarning 
gulbarglariga va barglarning ichiga kirib, ularning funksiyalarini qiyinlashtiradi. 
Xlorofillni parchalaydi va o‗simlik to‗qimalarini «yondiradi».  
Hisoblarga  ko‗ra,  havoga  ko‗tariladigan  gazlar  sulfat  angidriddan  to‗la 
tozalansa,  hozirgi  vaqtda  oltingugurtga  bo‗lgan  barcha  ehtiyojlarni  qoplay 
oladigan darajada qo‗shimcha oltingugurt olish mumkin. 

Download 4,02 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   161




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish