3.2. Asalarichilikning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari.
Mamlakatimiz rahbariyatining qishloq xo'jaligini isloh qilish haqida
chiqargan qarorlarida asalarichilikni rivojlantirish va qishloq xo'jaligining
34
ma'lum tarmog'i sifatida tashkillashtirish ishchi va xizmatchilar uchun katta
daromad keltiradigan tarmoqqa aylanadi. Asalarichilikni rivojlantirishda, bizning
mamlakatimiz asrlar davomida yetakchi o'rinlarda kelmoqda. Qishloq xo'jalik
ekinlarini asalarilar yordamida changlatish, asalari urchitish, qishloq xo'jaligining
muhim bir tarmog'iga aylanib qoldi.
Asalarilar oilasini o'z kasbini yaxshi egallagan, tajribali, shu sohani
sevadigan, insonlarga berkitilsa, xo'jalik uchun ko'plab foyda keltiradi qishloq
xo'jalik ekinlarining mevalari mazasini yaxshilashga ularning hosildorligini
yanada oshirishga katta imkon beradi. Jahonda 50 mln. asalarilar oilasi, sobiq
ittifoqa 10 mln asalarilar oilasi mavjud edi. Hozirgi kunda O'zbekiston
Respublikasida 280 ming asalari oilasi mavjud bo'lib, o'rtacha har bir asalari
oilasida 18-20 kg asal olinyapti Osiyoning issiq zonalarida boshlab, Afrika, AQSh
shimolgacha bo'lgan hamma qit'a va iqlim sharoitlarida asalarichilik bilan
shug'illanadi. YUNESKOning ma'lumotiga ko'ra butun jahonda 50 mln. asalari
oilasi shuning 5/1 qismi MDH mamalakatlaridadir.
Bu mamlakatlarda asalarichilikning eng yaxshi rivojlanganligi AQShdadir, bu
davlat asalarilar oilasining soni jihatdan, jahonda ikkinchi o'rinda turadi, lekin
mexanizasiyalashtirish paket asalarichilik hamda ona asalari ishlab chiqarish,
mehnat unumdorligining yuqoriligi jihatidan birinchi o'rinda turadi.
Yevropada asalarilardan faqatgina asal mahsulotini olib qolmasdan, qishloq
xo'jalik ekinlarini changlatishda asosiy omillardan biri hisoblanadi. Asalarilarning
soni jihatidan Yevropadagi mamlakatlar ichida Ispaniya alohida o'rinni egallaydi
(1,4 mln), Ruminiya (1,3 mln), Germaniyada (1,87), Fransiya (1,2mln) va
boshqalar.
Yevropa mamlakatlarining ko'pchiligida har bir asalari oliasidan olinayotgan
asal mahsuloti 7-10 kg dan oshmaydi. Ko'pgina mayda asalarichlikning
havaskorlari ham uchrab turadi. Italiyaning asalarichiligi, ishlarini to'g'ri yo'lga
qo'yilishi va asalarilar eksport qilishi jixatida ko'zga tashlanib turadi. Italiyada
35
iste'mol qilinadigan asalning 80% yirik asalarilarning yovvoyi uyalaridan qazib
olinadi. Ular daraxtlarga katta sotlar (yuzlar) quradi.
Janubiy Osiyo mamlakatlarida (Xitoy, Yaponiya, Hindiston qadimdan o'rta
xind asalarisi urchitiladi, bu asalarilar yer yuzining hamma joyiga yovvoyi holda
keng tarqalgandir. Dengiz bo'yi o'lkasidagi ko'pgina o'rmonlarda yovvoyi holda
uchraydi.
Amerika Qushma Shtatlarida, Avstraliyada, Kanadada o'zlarining mahalliy
asalarilari yo'q. Asal beradigan asalarilar bu mamlakatlarga Yevropadan
keltirilgandir.
Mehnat unumdorligining ko'tarilganligi, og'ir ishlarni mexanizasiyalash
jixatidan yuqorida ko’rsatilgan mamlakatlar nomini tilga olsak bo'ladi. Xozirgi
paytda AKSh va Kanadada, Italiya, Kavkaz asalarilari urchitilmoqda, qoramtil o'rta
Yevropa asalarisidan ham ustun turadi. AKShda 4,8 mln. asalarilar oilasi bo'lib,
mamlakat bo'yicha o'rtacha har bir oiladan olinayotgan asal 26 kg ga teng
kelmoqda.
AQSh ning janubiy shtatlarida hosildorlik 6-10 kg dan oshmaydi, bu joylarda
ona asalari va paket asalarichiligi yaxshi rivojlangandir. Janubiy shtatlarda yiliga
500 ming paketda asalarilar oilasi, 1 mln. ga yaqin ona asalari yetishtirilib,
shimoliy shtatlarga va Kanadaga junatiladi.
Shimoliy shtatlardagi asalarichilik asal yetishtirishga ixtisoslashgan bulib,
janubiy shtatlarida asalarichilik oilasini va ona asalarilar yetishtirish amalga
oshiriladi. Shuning natijasida mehnat unumdorligi yuqori bo'lib mahsulot tannarxi
kamaymoqda.
Kanadada asal ishlab chiqarish uchun (aprelda) har yili paketda asalarilar
ishlab chiqaradi. Bu yarim kglik paketdagi lichinkalar 7-8 haftada yani asosiy
hosil to'plashgacha rivojlanib, kuchli asalari oilalari 50-55kg asal yig'adi.
Asalarichi hamma asalni oladi va qishga borganda asalarilarni kuydirib tashlaydi.
Kelgusi yilda yana yangidan paket asalarisini sotib oladilar. Kanadada 75%
36
asalarilar oilasida paket asalarilari yetishtiriladi, ular janubdan oladi. Shuning
hisobiga har bir oiladan olinayotgan asalning miqdori 40 kg ga ko'paydi.
Argentinada 1 mln.ga yaqin asalarilar oilasi bo'lib, o'rtacha hosildorligi 30 kg
ga yaqindir. Bu yerda "Korasko" fermasi juda mashxur bo'lib, 25000 asalari oilasi
bor. Ana shuncha asalari oilasiga doimiy ravishda 16 kishi qaraydi. O'rtacha har bir
asalari oilasidan olinayotgan asal 40-50 kgni tashkil etadi.
Meksikada 1,7 mln asalarilar oilasi bo'lib, bular har yili 50000 tonna asal
ishlab chiqaradilar. (Har bir oilaga urtacha 33 kgdan to'g'ri keladi).
Jahondagi eng yirik asalarichilik xo'jaligidagi "Miel Karlota" firmasi bo'lib,
bunda 50000 asalarilar oilasi, bo'lib, bu firmada har yili 100000 ona ari ishlab
chiqarilib, shuning yarmi uzining firmasidagi ari ona asalarilarni almashtirish
uchun yetishtiriladi, yarmini sotadi. Firma pasekadagi ona asalarilarni har yili
almashtiradi. O'rtacha har bir asalari oilasidan 100 kg asal olinadi. Xo'jalik har yili
300000 dollar ona asalari suti 30000 dollarga gulchangi sotadi. Asal ajratib olish
mumni qayta ishlash,sotlarni (yuzlarini) pechat kilish ishlarini oddiy bir
jixozlangan mashinaning ichida olib boriladi.
Avstraliyada
asalarichilik
yaxshi
rivojlangandir.
Bularda
ham
elektrlashtirilgan mashinada hamma jarayonlar olib boriladi,bunda 1 soatda 1
tonna asal ajratib olinadi.
1979 yilda butun jahon bo’yicha 7140 ming tonna asal ishlab chiqarilgan
Osiyo va Afrikada ham asal ishlab chiqarish sezilarli darajada ko'paymoqda.
Osiyoda eng ko'p asal ishlab chiqaradigan mamlakat bu Xitoydir (har yili 80 ming
tonna). Afrikada Efiopiya (20ming tonna) Angolada, Madagaskarda 10000
tonnadan ortiqroqdir.
Jahon bozoriga Meksika, Xitoy, Argentina, Avstriya, Vengriya, MDH,
Ispaniya va boshqa mamlakatlar asosan asal olib chiqadilar.
Vilsonning bergan ma'lumotiga ko'ra AQShda, qishloq xo'jalik ekinlarini
asalarilar yordamida changlatib olinayotgan qo'shimcha foyda 250 mln. dollar,
asal, mum asalarilar yetishtirishdan olinadigan foyda esa faqatgina 20 mln.
37
dollarni tashkil etadi. Bu mamlakatda, qishloq xo'jalik ekinlarini changlatish
tijorat yo'liga qo'yilgan bo'lib, to’xtovsiz ravishda pasekalarni ixtisoslashtirib
turiladi.
O'simliklar gullashdan oldin, asalarilarni arendaga (ijaraga) oladilar. Ekinlarni
changlatish bilan maxsus asalarichilik birlashmasi shug'ullanadi.
"Koliforniya" fermasida maxsus asalarichilik tresti bo'lib, unda 75000
asalarilar oilasi, bog'larni, paxtani, bedani changlatish bilan shug'illanadi. Bu
o'simliklarni o'stiradigan fermerlar, qishda shartnoma tuzib qo'yadiki, o'simliklar
gullay boshlaganda kerakli asalarilar oilasini olib kelishni, har bir oila uchun
ijarachi (arendator) trestga 8-12 dollar to'laydi.
Amerika va Kanadaning shimoliy shtatlarida usimliklarni changlatish uchun
janubiy shtatlaridan paketdagi asalarilarni oladilar.
Polshada ona asalarilarni suniy ravishda urug'lantirish keng qo'llanilmoqda.
Ruminiyada mahsus kombinat bulib, shunda, asalni qayta ishlash, suniy
vashina ishlab chiqarish asal ajratkich va boshqa asbob-uskunalar yetishtiradi. 9
may nomli "Gosxoz" fermasida 5000 asalari oilasi bor. Bu oiladan yiliga 100
tonna asal 1,5 tonna va 1500 karpat ona asalarisini yetishtirib sotadi, 400-500
asalari oilasiga 2 ta asalarichi qaraydi. Asalarichilik tashkilotining xalqaro
asasasiyasi juda katta ahamiyatga egadir. “Apimondiya" qaysiki 100 yillik
faoliyatini 1974 yilda nishonladi.
Jahonning ayrim mamlakatlari bilan birgalikda kongresslar ilmiy
simpoziumlar, asalarichilik bo'yicha tashkiliy ishlar o'tkazadi. Bu borada butun
jahon ekonomika - texnologiya instituti aloxida o'rinni egallaydi.
Xalqaro asosasiya va institut to'rt tilda (ingliz,nemis,rus va fransuz) har xil
asalarichilik bo'yicha (Samarqandlar) adabiyotlar. Shu jumladan, xalqaro
asalarichilik jurnali "Annakta" 1979 yilda o'quv yurtlari uchun o'quv qo'llanmasi
bosilib chiqgan.
38
Do'stlaringiz bilan baham: |