Yo`ldаshev Asqarali Yakubovich soliqlar va soliqqa tortish

TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR 
1. Soliq va soliqsiz to`lovlarga nimalar kiradi? 
2. Soliqlarni iqtisodiy mohiyati va ahamiyati nimadan iborat? 
3. Soliqlarning obyektiv zarurligi nimadan iborat? 
 
10

---

4. Soliqlar qanday funksiyalarni bajaradi? 
5. Fiskal flinksiyasi? 
6. Rag`batlantirish funksiyasi? 
7. Nazorat funksiyasi? 
 
11

---

II bob. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA SOLIQ TIZIMI VA SOLIQ 
STAVKALARI 
l-§. O`zbekistonda soliq solish tizimi va uning asosiy elementlari 
 
Biz awalo, soliq tizimi va soliq solish tizimi tushunchalarining bir-biridan 
farqini bilishimiz zarur. 
Bu yerda nazariy jihatdan soliq tizimi deganda soliqlar yiq'indisi tushuniladi. 
Soliq solish tizimi deganda iqtisodiyot subyektlarini muayyan soliqlarga 
tortishning tashkiliy usullari yig`indisi tushuniladi, ya'ni soliq solish tizimi amaliy 
uslublar yiq'indisidir. 
Shunday qilib, soliq solish tizimi deb, Oliy Majlis tomonidan belgilangan va 
ijrochi idoralar tomonidan undiriladigan soliqlar-ning tuzilish usullari va 
tamoyillari yiqindisiga aytiladi. Bu tizimning o`rni jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimi bilan aniqlanadi. 
Hozirgi davrda O`zbekistonning soliq solish tizimi davlatning bozor 
iqtisodiyoti sharoitidagi funksiyalarini mablag` bilan ta'minlash zarurligi bilan 
belgilanadi. 
Soliq solish tizimining bir qancha elementlari mavjud va bular quyidagilardan 
iboratdir: soliq subyekti, obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq solish birligi, 
soliqlardan imtiyozlar va boshqalar kiradi. 
Soliq subyektlari bu soliq munosabatlarining ishtirokchilaridir. Bularga 
asosan soliq to`lovchilar: yuridik shaxslar-korxona, tashkilot, firma va jismoniy 
shaxslar-aholi kiradi. Ikkinchi tomondan soliq subyektiga davlat kiradi, ya'ni soliq 
oluvchi. 
Soliq obyekti-bu soliq solinadigan daromad, narsa (buyum), mulk qiymati, 
tovar, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar. Ko`pincha soliq nomi obyekt nomi bilan 
ataladi. Masalana, yer solig`i yoki daromad solig`i. 
Soliq manbayi - bu soliq to`lovchi (subyekt)ning daromadidir. Daromad, yalpi 
daromad, tushum. Ba'zi soliqlarda soliq obyekti va manbasi bir bo`ladi. Masalan, 
korxonalar daromadiga soliqda obyekt yalpi daromad, soliq manbasi daromaddir 
Aholining daromad solig`ida obyekti yalpi daromad, manba ham yalpi 
daromad. 
Markazlashgan pul fondini tashkil etadigan soliq va yig`imlar turlarining 
yiq'indisiga soliq tizimi deb ataladi. 
Tizim-bu yig`ma tushunchadir. Bu tushunchada soliqlarning bir-biri bilan 
bog`liqligi ham ifoda etilgan. 
Soliq tizimining elementlari soliq obyektiga qarab uch guruhga bo`lish 
mumkin: oborotdan, daromaddan va mulklar qiymatidan olinadigan 
soliqlar. Oborotdan olinadigan soliqlarga qo`shilgan qiymat solig`i, aksiz 
solig`i, konlardan foydalanganligi uchun soliq, bojxona boji kiradi. Daromaddan 
olinadigan soliqlarga foyda solig`i va daromad soliqlari kiradi. 
Mulklardan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig`i va yer soliqlari kiradi. 
Iqtisodiy mohiyatga qarab soliqlarni to`g`ri va egri soliqlarga bo`lish mumkin. 
To`g`ri soliqlar bevosita daromad oluvchi mulk egasining daromadlaridan 
(foydalaridan) olinadi. Bunday soliqlarda huquqiy va haqiqiy soliq to`lovchi bitta 
 
12

---

shaxs boiadi. Soliq ilgaridan aniq belgilangan boiadi. Uning manbayi bo`lib 
korxona va tashkilotlarning xo`jalik faoliyati natijasida erishilgan moliyaviy yakun 
hisoblanadi. Aholi soliqlarida esa soliq manbayi bo`lib to`g`ridan-to`g`ri aholining 
daromadi hisoblanadi. Foyda (daromad) solig`i, yer solig`i va daromad solig`i 
to`g`ri soliqlarning eng muhim turlaridir. 
Egri soliqlar korxona va tashkilotlar faoliyatining moliyaviy yakuniga bog`liq 
bo`lmaydi. Ular sotilayotgan tovarlar va xizmatlar oborotiga (bahosiga) ustama 
tarzda belgilanadi. 
Ular so`zsiz tovar qiymati va xizmat summasini oshiradi va iste'molni 
kamaytiradi. Bu soliqlarni ba'zan ist'mol soliqlari deb ham ataladi. Bunday 
qaraganda, ularni go`yo mahsulot sotuvchi yoki xizmat ko`rsatuvchi to'layotgan 
bo`ladi. Aslida esa ularning haqiqiy toiovchisi tovar va xizmatlarni iste'mol 
qiluvchilar bo`ladi. Egri soliqlar guruhiga qo`shilgan qiymat solig`i, aksiz solig`i 
va bojxona bojlari kiradi.