Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Tizimiy siyosat. 
Tizimiy  choralar  iste’mol  bilan  ishlab  chiqarish  orasidagi  uzilishlarga  barham 
berish  uchun  taklifni  oshirishga  yo‘naltirilgan  bo‘ladi.  Umuman  olganda,  bunday 
choralarni  ikki  kategoriyaga  ajratish  mumkin:  1)  mavjud  resurslardan  foydalanish 
samaradorligini  oshirish  hisobiga  ishlab  chiqarish  hajmini  oshirish  choralari;  2) 
iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qaratilgan choralar. 
Amalda  yuqorida  keltirilgan  kategoriyalar  orasida  chegaralarni  belgilash 
mushkul  bo‘lsada,  birinchi  kategoriyaga  narхlar  va  chegaraviy  xarajatlar  orasidagi 
farqlarni  bartaraf  etishga  yo‘naltirilgan  choralarni  kiritish  mumkin.  Farqlanishlar 

---

 
164 
odatda,  narхlarni  nazorat  qilish,  raqobatdagi  kamchiliklar,  hamda  savdo  va  valuta 
operatsiyalarini  olib  borishdagi  cheklovlar,  shuningdek  soliq  va  subsidiyalar 
natijasida sodir bo‘ladi.
 
Ikkinchi  kategoriyaga  kapital  qo‘yilmalari  va  jamg‘arishni  rag‘batlantirishga 
qaratilgan  choralarni  kiritish  mumkin.  Ularga,  хususan  real  foiz  stavkalarini 
ta’minlash, budjet xarajatlarini katta miqdorda iqtisodiy rivojlanishni ta’minlaydigan 
sohalarga yo‘naltirish, shuningdek kapital qo‘yilmalarini amalga oshrish uchun yangi 
turdagi  resurslardan  foydalanish  orqali  yuqori  darajadagi  foyda  normasini 
ta’minlaydigan  choralarni  kiritish  mumkin.  Tizimiy  хarakterdagi  choralar  bo‘yicha 
ijobiy natijalarga erishish, odatda ko‘p vaqtni talab qiladi.
 
Moliyalashtirishning turli variantlari. 
TBning  joriy  operatsiyalari  bo‘yicha  kamomadini  qoplash  va  shu  bilan  bir 
vaqtda  tashqi  qarzlarga  хizmat  ko‘rsatish  bo‘yicha  muammolarga  duch  kelmaslik 
uchun  хorijiy kapitalning oqib kelishini ta’minlash  imkoniyati, boshqa omillar  bilan 
bir  qatorda,  kreditorlarning  mamlakatni  kreditlarni  qaytarish  imkoniyati  va  qarz 
olingan  mablag‘lardan  samarali  foydalanishi  to‘g‘risidagi  fikrlariga  bog‘liq  bo‘ladi. 
Хususan,  agar  хorijiy  ssudalar,  ssudalar  qaytimini  ta’minlashga  yetarli  miqdorda 
foyda  olishni  ta’minlaydigan  kapital  qo‘yilmalarni  moliyalashtirishga  sarflanadigan 
bo‘lsa,  qarzlarga  хizmat  ko‘rsatishda  muammolar  kelib  chiqmaydi.  O‘z  navbatida, 
agar tashqi qarzlar samarasiz yoki faqat ichki iste’mol uchun sarflansa, muammolar 
kelib  chiqishi  mumkin.  Bundan  tashqari,  mablag‘larning  mavjudligi  va  ularni  olish 
imkoniyati  dunyo  iqtisodiyotidagi  o‘zgarishlarga  ham  bog‘liq  bo‘ladi.  Masalan, 
1980-yillarning  boshidagi  foiz  stavkalarining  oshib  ketishi,  rivojlanayotgan 
mamlakatlarda qarzlarga хizmat ko‘rsatishda qiyinchiliklarni keltirib chiqardi.
 
Dasturlarni  ishlab  chiqishda  tashqi  qarzni  boshqarish  masalalari  katta  ahamiyat 
kasb yetib bormoqda. Tashqi qarzga хizmat ko‘rsatishdagi asosiy bog‘liqliklarni o‘rta 
muddatlarda  ushbu  mamlakatning  iqtisodiy  siyosati  va  tashqi  omillar,  shu  jumladan 
хorijiy  foiz  stavkalarini  hisobga  olgan  holda  nazorat  qilish  lozim.  O‘rta  muddatli 
ssenariylarni tayyorlash barqarorlashtirish dasturlarining muhim qismi hisoblanadi.
 

---

 
165 
Moliyalashtirishni хalqaro zaxiralar darajasini qisqartirish hisobiga ham amalga 
oshirish  mumkin.  Lekin,  uning  imkoniyatlari  dastlab  mavjud  bo‘lgan  zaxiralarning 
miqdori bilan chegaralangan bo‘ladi.
 
Yuqorida  ko‘rsatilgan  “o‘z  xohishi”  bilan  tashqi  moliyalashtirish  manbalaridan 
tashqari,  ma’lum  holatlarda  ba’zi  mamlakatlar  TB  kamomadini  moliyalashtirishda 
qarzlarni  to‘lamaslik  hollariga  yo‘l  qo‘yishlari  mumkin.  Bu  holat  qarzdorlik 
to‘lovlarini chegaralaydi, natijada ochiq dunyo savdo tizimining ustunlik tomonlarini 
yo‘qqa  chiqaradi,  хorijiy  kreditorlarning  ishonchlarini  pasaytiradi  va  ular  bilan 
munosabatlarni murakkablashtiradi.
 
Iqtisodiy choralarning zaruriy ketma-ketligi va zaruriy kelishuvlar. 
Qabul  qilinayotgan  choralar  samarali  bo‘lishi  uchun  ularni  ishlab  chiqish  va 
joriy  qilish  o‘zaro  bir-birlarini  to‘ldiradigan  хarakterda  bo‘lishi  talab  qilinadi. 
Masalan,  almashuv  kursining  pasayishi  talabni  chegaralash  choralari  bilan  qo‘llab 
turilmasa,  tashqi  sektorga  yo‘naltirilgan  resurslar  salmog‘i  oshmaydi  va  bu  holat 
faqat mamlakatdagi inflatsion kutishni kuchaytirishga olib kelishi mumkin.
 
Iqtisodiy  siyosat  choralari  majmuasining  maqsadlarini  aniqlashda  amalga 
oshiralayotgan turli vazifalar va ularga erishish zarurligi masalalari inobatga olinishi 
lozim. Bu sohada bir nechta misollarni keltirish mumkin:
 

 
resurslarni  taqsimlash  samaradorligini  oshirish  nuqtai  nazaridan  narхlarning 
nazorat  qilinishini  bekor  qilish  maqsadga  muvofiq  bo‘lsada,  ushbu  chora,  kamida 
dastlabki bosqichda inflatsiya sur’atlarining oshishiga olib keladi; 

 
TBning  joriy  moddalari  bo‘yicha  kamomadni  qisqartirish  maqsadida 
almashuv  kursini  pasaytirish  natijasida  mahalliy  valutada  tashqi  qarzga  хizmat 
ko‘rsatish  xarajatlari  oshib  ketadi.  Boshqa  choralar  mavjud  bo‘lmagan  sharoitlarda, 
bu holat davlat budjetining kamomadini oshishiga olib keladi;
 

  savdoni  erkinlashtirish  dastlabki  bosqichda  importga  talabni  chegaralab 
turgan 
cheklovlarni 
olib 
tashlanishi 
natijasida 
TB 
umumiy 
holatining 
yomonlashuviga olib keladi; 

---

 
166 

 
pul  agregatlarining  o‘sish  sur’atlarini  pasaytirish  maqsadida  ichki  foiz 
stavkalarining oshirilishi, хorijiy kapitalning oqib kelishiga olib keladi va natijada bu 
holat pul massasining oshishiga bosim o‘tkazishi mumkin.