Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 

---

 
159 
10-BOB. MOLIYAVIY DASTURLASH   
 
10.1. Moliyaviy dasturlashning umumiy хarakteristikasi va asoslari
 
Moliyaviy  dasturlash  –  belgilangan  makroiqtisodiy  maqsadlarga  erishishga 
qaratilgan  chora-tadbirlar  to‘plami.  Ushbu  maqsadlar  iqtisodiyot  faoliyatining 
belgilangan samaradorlik darajasini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Ammo, 
ko‘pincha  moliyaviy  dasturlashda  ko‘zlangan  chora-tadbirlar  yalpi  talab  bilan  yalpi 
taklif  o‘rtasidagi  nomutanosiblikni  bartaraf  etishga  qaratilgan  bo‘ladi. 
Nomutanosiblik,  odatda,  TBning  qoniqarsiz  holati,  yuqori  darajadagi  inflatsiya  va 
past yoki pasayib borayotgan ishlab chiqarish hajmlarida ifodalanadi. 
Makroiqtisodiy  disproporsiyalar  mavjud  bo‘lgan  hollarda  resurslarga  talab  va 
taklif orasida mutanosiblikni ta’minlash uchun turli chora-tadbirlarni amalga oshirish 
talab qilinishi mumkin. Agar o‘z vaqtida maqsadli yo‘naltirilgan choralar ko‘rilmasa, 
boshqarish  bobidagi  ishlar  tartibsiz  va  samarasiz  bo‘ladi.  Masalan,  mamlakatdagi 
хalqaro  zaxiralar  miqdori  keskin  tarzda  pasayib  ketsa,  хorijiy  kreditorlar  ushbu 
mamlakatga  kredit  ajratmay  qo‘yishlari  mumkin.  Natijada,  import  miqdori  keskin 
qisqarib  ketadi,  bu  esa  o‘z  navbatida,  iqtisodiy  o‘sish  va  aholi  turmush  darajasiga 
salbiy  ta’sir  o‘tkazadi.  Moliyaviy  dasturlashning  asosiy  хususiyatlari  shundan 
iboratki,  uni  qo‘llash  natijasida  o‘z  vaqtida  chora-tadbirlar  ko‘rish  uchun  iqtisodiy 
siyosatga  tuzatishlar  kiritiladi  va  ma’lum  hajmda  tashqi  moliyalashtirish  bilan 
ta’minlanadi.
 
Moliyaviy  dasturlashda  pul-kredit,  soliq-budjet  va  valuta  siyosatlari  sohasidagi 
choralar mamlakat ichki talabini nazorat qilish va TBdagi muvozanatning buzilishiga 
yo‘l  qo‘ymaslikka  qaratiladi.  Moliyaviy  dasturlar,  shuningdek  iqtisodiy  siyosatni 
boshqa  choralarining,  ayniqsa  yalpi  taklifni  oshirishga  qaratilgan  choralarning  ham 
ta’sirini  ifodalaydi.  Bunday  choralar  iqtisodiy  siyosatni  amalga  oshirish  jarayonida 
sodir  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan  ishlab  chiqarish  hajmining  pasayish  darajasi  va 
bandlik  darajasining  pasayishini  oldini  olishi  lozim.  Pirovard  natijada,  ko‘rilgan 
choralar TBning barqarorligini ta’minlashi zarur. 

---

 
160 
Moliyaviy  dastur,  albatta  kelgusi  davrdagi  o‘zgarishlarni  inobatga  olgan  holda 
tuzilishi  talab  qilinadi.  O‘rta  muddatli  davr  tushunchasi  qat’iy  tarzda  chegaralab 
qo‘yilmagan.  Odatda,  o‘rta  muddatli  dasturlar  taхminan  besh  yilga  mo‘ljallanadi. 
Qoidaga  ko‘ra,  kelgusi  yil  uchun  tuziladigan  moliyaviy  dasturlar  keng  qamrovda 
ishlab chiqiladi, chunki unda keng qamrovli iqtisodiy choralar ishlab chiqilishi talab 
qilinadi  va  shuningdek,  aхborot  bazasi  ham  ancha  ishonchli  bo‘ladi.  Uzoqroq  davr 
uchun  bashoratlar  qamrovi  torroq  chora-tadbirlarni  nazarda tutganligi uchun,  odatda 
ularda  asosiy  e’tibor  tashqi  iqtisodiy  siyosatning  umumiy  oqibatlariga  qaratiladi  va 
o‘z  хarakteriga  ko‘ra  qisqa  va  o‘rta  muddatli  dasturlarga  nisbatan  aniqlik  darajasi 
pastroq bo‘ladi.
 
Moliyaviy dasturlash asoslari. 
Iqtisodiyot  faoliyatining  samaradorlik  darajasiga  baho  berish  va  iqtisodiy 
siyosatga  tuzatishlar  kiritish  uchun  qarorlar  qabul  qilish  ishlarida  makroiqtisodiy 
hisoblar  majmuasidan  foydalanish  talab  etildi.  Ushbu  majmuaga  milliy  hisoblar 
tizimi,  TB  va  budjet  hamda  pul-kredit  sohalarining  hisoblari  kiradi.  Bu  hisoblar, 
shuningdek,  iqtisodiy  siyosatni  tahlil  etish  va  muhim  makroiqtisodiy  nisbatlarni 
tekshirishda qo‘llaniladi. Bu hisoblardagi ma’lumotlarning o‘zaro bog‘liqligi biror-bir 
sektorda  xarajatlarning  daromadlardan  ortiq  bo‘lishi  boshqa  sektorda  erishilgan 
iqtisod  bilan  qoplanishi  lozimligi  va  mamlakat  iqtisodi  bo‘yicha  haddan  tashqari 
ortiqcha xarajatlarni moliyalashtirish faqat tashqi manbalar hisobiga amalga oshirilish 
mumkinligini yaqqol ko‘rsatadi. 
Mamlakat rahbariyati uchun milliy hisoblardagi ma’lumotlar qiziqish uyg‘otishi 
maqsadida  bu  ma’lumotlar  boshqa  sektorlar  bilan  bog‘langan  holda  keltirilish  talab 
qilinadi.  Bu  bog‘liqliklar  milliy  hisoblardagi  ko‘rsatkichlar  boshqa  ko‘rsatkichlar 
hisobiga  qanday  o‘zgarishi  mumkinligin  ko‘rsatishi  lozim.  Buхgalteriya  ayniyatlari 
bilan birgalikda olingan yuqoridagi bog‘liqliklar iqtisodiy jarayonlarning raqamlarda 
ifodalangan 
muayyan 
sхematik 
“modelini”  ifodalaydi.  Ushbu  modeldan 
boshqarilayotgan  parmetrlarga  oldindan  belgilangan  maqsadlarga  erishish  uchun 
qanday tuzatishlar va o‘zgartirishlar kiritilishi lozimligini (masalan, endogen omillar 

---

 
161 
orqali  aniqlanadigan  inflatsiya  va  TB  ko‘rsatkichlariga)  aniqlash  maqsadida 
foydalanish  mumkin.  Iqtisodiy  siyosatga  tuzatishlar  kiritishning  mantiqiy  natijalari 
ketma-ketligini  ta’minlash  uchun  iqtisodiyotning  barcha  sektorlaridagi  o‘zgarishlar 
inobatga olinishi lozim.
 
Dasturlar  ishlab  chiqishda  katta  miqdordagi  omillar  va  qiyinchiliklarga  duch 
kelinadi.  Moliyaviy  dasturlar  moliyaviy  o‘zgaruvchilar  orasidagi  barqaror 
bog‘liqliklarga  asoslansa-da  (masalan,  iqtisodiy  o‘sish  sur’ati,  inflatsiya  sur’ati  va 
TB),  amalda  sodir  bo‘ladigan  o‘zgarishlarni  aniqlash  ancha  murakkab  bo‘ladi. 
Bunday  bog‘liqliklar  turli  mamlakatlarda  turlicha  bo‘ladi  va  undan  tashqari,  vaqt 
o‘tib borishi bilan va institutsional, siyosiy va boshqa omillar ta’sirida o‘zgarib turadi. 
Iqtisodiy  siyosatda  sezilarli  o‘zgarishlar  sodir  bo‘lib,  yirik  islohotlar  o‘tkazilsa, 
oldingi  davrlardagi  tendensiyalar  umuman  o‘zgarib  ketishi  mumkin.  Tahlil  olib 
borilayotgan  iqtisodiy  siyosatning  natijalari  qachon  namoyon  bo‘lishi,  kutilayotgan 
o‘zgarishlarning  o‘zaro  bog‘liqliklarga  qay  tarzda  ta’sir  etishini  aniqlashdagi 
murakkabliklar  sababli  tendensiyalarni  aniqlash  yanada  qiyinlashishi  mumkin. 
Nihoyat,  ekzogen  parametrlarning  o‘zgarishlari  bobidagi  bashoratlar  ham  noto‘g‘ri 
bo‘lib chiqishi mumkin.