Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

Фойда ва рентабелликка таъсир қилувчи омиллар 
 
Ҳозирги пайтда фойдага таъсир қилувчи омилларнинг таъсирини бир қанча усулларни 
қўллаб аниқлаш мумкин. Энг аввало корхонанинг ялпи фойдасига таъсир қилувчи омиллар 
аниқланади. 
Сотишдан олинган соф тушумни корхонанинг ялпи фойдаси (Фсм) деб ҳам аташ 
мумкин. Бу одатда сотилган маҳсулотнинг умумий қийматидан (См) унинг таннархини (Тн) 
айириш йўли билан аниқланади. Аммо шу икки кўрсаткич замирида маҳсулотнинг 
қиймати, миқдори, баҳо ўзгариши, таннархдаги тебранишлар мужассам этилган. Шу 
туфайли ялпи фойданинг вужудга келишида бевосита шу омиллар таъсирини ҳисобга олиш 
мақсадга мувофиқдир. Буни амалга ошириш учун қуйидаги жадвални тузиш тавсия 
қилинади (7.4.1-жадвал). 
Жадвал маълумотлари кўрсатадики, ялпи фойда шу давр мобайнида 220,7 минг (852,8-
632,1) сўмга ошган. Унинг ўзгаришига қуйидаги омиллар таъсир қилган: 
1. Сотилган маҳсулот ҳажмининг кўпайиши 
((Фсм=(См1-Тн0) - (См0-Тн0)=1743,3-632,1хҚЕ,2 
2. Таннархнинг ошганлиги 
((Фтк=[(См1/ир) - Тн1] - (См1-Тн0)қ - 96,3-1743,3х-1839,6 
3. Баҳонинг ошганлиги 
((Фб = (См1-Тн1) - [(Cм1/ип)-Тн1] қ 852,8Қ96,3қҚ949,1 
Барча омиллар таъсири 
((ФқЕ,2 - 1839,6 Қ 949,1 х Қ220,7 минг сўм 
Корхонада ялпи фойда маълум аҳамиятга эга, чунки у барча молиявий натижаларни 
ифодаловчи кўрсаткичлар негизини ташкил қилади. Аммо хўжалик фаолиятининг пировад 
натижаси соф фойдага эришиш билан белгиланади. Шу туфайли иқтисодий таҳлилда соф 
фойдани ўрганиш ва таҳлил қилиш муҳим аҳамиятга эга. 
Корхонада соф фойданинг шаклланиш жараѐни бутун молиявий-хўжалик фаолиятини 
қамраб олади. Бу ерда маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш, сотиш ва маъмурий 
ҳаражатларни тежш, молиявий фаолият натижасида ижобий салдога эришиш, тасодифий 
фойдага муяссар бўлиш, солиқ ставкаси ўзгармаган ҳолда солиқ суммасини камайтириш 
каби бир қанча босқичлар мужассам. Уларнинг кетма-кетлигини қуйидагича ифодалаш 
мумкин. 
Маҳсулотни (иш, хизматни) сотишдан тушган соф тушум 
- 
Шу сотилган маҳсулот (иш, хизмат)нинг ишлаб чиқариш таннархи 
= 
Сотишдан тушган ялпи молиявий натижа 
- 
Давр ҳаражатлари (сотишга, бошқаришга ва бошқа маъмурий ҳаражатлар) 
(() 

---

86 
Асосий фаолиятнинг бошқа жараѐнларидан даромадлар ва ҳаражатлар 
= 
Асосий ишлаб чиқариш фаолиятининг натижаси 
( 
Молиявий фаолият натижаси (олинган двидендлар, фоизлар, валюта курси фарқи 
фойда(Қ), зарар(-)) 
= 
Умумхўжалик фаолиятининг молиявий натижаси 
( 
Фавқулотдаги (тасодифий) фойда (Қ) ѐки зарар (-) 
= 
Солиқ тўлаганга қадарги умумий молиявий натижа - фойда (Қ), зарар (-) 
- 
Солиқлар ва мажбурий ажратмалар 
= 
Соф фойда 
- 
Тўланган дивиденд 
= 
Балансда кўрсатиладиган тақсимланмаган фойда 
Ҳозирги пайтда амалдаги меъѐрий ҳужжатлар молиявий натижаларни ифодаловчи 
кўрсаткичларнинг шаклланишини айнан шу тарзда ифодалашни тақозо қилади. Ушбу 
ҳолат молиявий натижаларни ифодаловчи кўрсаткичларни таҳлил қилиш учун ҳам услубий 
жиҳатдан ѐндошишга асосдир. 
Ушбу кетма-кетликка асосланиб корхона соф фойдасининг шаклланиши ва уларнинг 
бир-бири билан боғлиқлигини кўриб чиқиш мумкин. Бу тадбирни амалга ошириш учун 
қуйидаги жадвални тузиш тавсия қилинади (7.4.2-жадвал). 
Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, корхонанинг соф фойдаси 
ҳисобот йилида 128,2 минг сўмга ѐки 134,8%га ўсган. Бу ўзгариш жуда кўп омиллар эвазига 
содир бўлган. Ушбу омиллар таъсирини шу жавдал маълумотлари асосида аниқлаш 
мумкин. Бу омиллар гуруҳига қуйидагилар киради: 

маҳсулот ҳажмининг ўзгариши; 

таннархнинг ўзгариши; 

баҳонинг ўзгариши; 

давр ҳаражатларининг ўзгариши; 

турли операцион даромадларнинг (ҳаражатларнинг) ўзгариши; 

асосий фаолият молиявий натижаси; 

молиявий фаолият натижаси; 

тасодифий (фавқулотдаги) фойда ва зарарларнинг мавжудлиги; 

солиқ ставкаси; 

солиқ суммаси; 
Ушбу омилларнинг таъсирини жадвал маълумотлари ва юқоридаги ҳисоб-китоблар 
асосида кўриб чиқиш мумкин. 
1. Сотилган маҳсулот ҳажмининг кўпайиши ҚЕ,2 

---

87 
2. Таннархнинг ошганлиги -1839,6 
3. Баҳонинг ошганлиги Қ949,1 
4. Давр ҳаражатларининг кўпайганлиги (178,3-152,4) -25,9 
5. Бошқа операцион даромадларнинг ошганлиги (37,2-31,3) =5,9 
6. Асосий фаолиятдан олинадиган даромаднинг ошганлиги (711,7-511,0)
= 200,7 
7. Молиявий фаолиятдан олинган фойданинг кўпайиши (80,4-71,2) =9,2 
8. Тасодифий фойданинг камайганлиги (8,3-11,4) -3,1 
9. Солиқ ва турли ажратмалар суммасининг ошганлиги (304,2-295,6)
-78,6 
10. Барча омиллар таъсири соф фойданинг умумий ўзгаришига тенг
(496,2-368,0) =128,2 
Ушбу формулага тегишли маълумотларни қўллаб барча омиллар таъсирида 
натижанинг умумий ўзгаришини аниқлаш мумкин. 
Е,-1839,6=949,1-25,9=5,9=9,2-3,1-78,6қ=128,2 минг сўм. 
Кўриниб турибдики, соф фойданинг ўзгаришига саккизта омил таъсир қилган. 
Уларнинг йиғиндиси натижа кўрсаткичининг умумий ўзгаришига (Қ128,2 минг сўм) тенг. 
Ушбу таҳлил натижасида фойдани кўпайтириш имкониятларини (резервларини) 
аниқлаш мумкин. Бизнинг ҳисоб-китоб кўрсатмоқдаки, агарда маҳсулотнинг таннархи 
ошмаганда эди фойда яна 1839,6 минг сўмга, давр ҳаражатлари кўпаймаганда 25,9 минг 
сўмга, тасоддифий фойда камаймаганда 3,1 минг сўмга, солиқ ва турли ажратмалар 
суммаси кўпаймаганда 78,6 минг сўмга, жами 1947,2 минг сўмга ошган булар эди. У ҳолда 
ҳақиқий фойда миқдори 852,8 минг сўм эмас, балки 2800,0 минг сўмни (852,8Қ1947,2) 
ташкил қилган булар эди. Келажакда корхона раҳбарияти аниқланган имкониятлардан 
оқилона фойдаланиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиши лозим. 
Иқтисодчиларнинг муҳим вазифаларидан бир корхона рентабеллигига таъсир қилувчи 
омилларни ҳам ҳисоблаб чиқишлари ва уларни ошириш учун тегишли ички имкониятларни 
ахтариб топиш йўлларини кўрсатишдан иборатдир. Мазкур бобда корхона 
рентабеллигининг умумлашган кўрсаткичи ва активлар рентабеллигига таъсир этувчи 
омилларни ҳисоблаш йўлларига тўхталамиз. 
Корхонанинг молиявий натижаларини ифодаловчи м кўрсаткичга маҳсулот (иш, 
хизмат) рентабеллигини (Рц) киритиш мумкин. Мазкур кўрсаткични аниқлаш учун 
қуйидаги формуладан фойдаланилади: