Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги андижон машинасозлик институти

2.4. Корхонанинг таъсис хужжатлари ва мулкий муносабатлари.
Корхона фаолиятини амалга оширишда таъсис хужжатларини ўрни муҳим 
ҳисобланади. Таъсис ҳужатларини тайѐрлаш корхонани ташкил этиш ва кейинги фаолият 
юритиш жараѐнидаги зарур босқичлардан бири ҳисобланади. Таъсис ҳужатлари фаолият 
юритувчи корхонани ҳуқуқ мажбуриятларини ифодалайди. 
Корхоналар фаолиятини тартибга солувчи қонун ҳужжатларида икки хил таъсис 
ҳужжатлари белгилаб берилган. 
Корхона Низоми 
Таъсис шартномаси
Амалиѐтда корхона Низом ѐки таъсис шартномаси асосида ва бир вақтнинг ўзида 
Низом таъсис шартномасига асосан фаолият юритиши мумкин. Корхона Низоми таъсисчи 
таъмонидан тасдиқланади, таъсис шартномаси эса таъсисчилари тамонидан тузилади. 
Корхона Низоми асосий таъсис ҳужжати бўлиб, унда қуйидагилар кўрсатилади: 

Корхона номи, жойлашган ўрни, фаолият мазмуни ва мақсади; 

Бошқарув ва назорат органлари; 

Мулкни ташкил этиш ва тақсимлаш тартиби; 

Фаолият турини ўзгартириш ва тугатилиш шартлари. 

Низомга фаолиятнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқувчи ва қонунда 
тақиқланмаган фаолият турлари киритилиши мумкин. 
Корхона тўғри ва тўлиқ тайѐрланган Низом асосида маҳаллий ҳокимият идоралари 
тамонидан рўйҳатга олинади, кейин эса ўз муҳрига эга бўлиш ва банкда ҳисоб рақамини 
очиш ҳуқуқини қўлга киритади. 
Таъсис шартномаси корхонани ташкил қилиниши ва якка тарзда ҳамкорликдаги 
фаолиятини бошланишини тавсифловчи ҳужжатдир. Шу билан бирга корхона Низомини 
тўлдирувчи ҳужжат ҳисобланади. Таъсис шартномасида корхонани ташкил этиш тартиби, 

---

45 
даромад ва ҳаражатларни қатнашчилар ўртасида тақсимлаш шартлари, ишрокчиларни 
корхона таркибидан чиқиш фаолият тартиби белгилаб қўйилади.
Корхона мулкини шакллантириш ва ундан фойдаланиш «Низом ва Таъсис »
шартномасининг муҳим қисми ҳисобланади. 
«Корхоналар тўғрисидаги» қонунга асосан қуйидагилар корхона мулкини 
шакллантиришнинг манбалари ҳисобланади. 

Таъсичиларнинг пул ва моддий кўринишдаги пул буюмлари; 

маҳсулот сотишдан ва бошқа фаолиятдан олинган даромадлар; 

қимматбаҳо қоғ озлардан олинган даромадлар; 

банклар ва бошқа кредиторлардан олинган кредитлар;

бюджетдан олинган маблағ ар; 

корхона ва ташкилотлар, фуқораларни хайрия бадаллари (мерос, совғ а); 
Давлат корхоналарнинг мулкий ҳуқуқларини кафолатлайди.
Корхоналарнинг асосий фондлари, айланма маблағ лари ва бошқа товар моддий 
бойликлари уни шахсий мулки ҳисобланади ва корхона балансида акс эттирилади. Корхона 
ўз мулкидан қонун доирасида ўз фаолиятини ривожлантириш мақсадида эркин 
фойдаланиш ҳуқуқига эгадир. 
Корхона ўзига тегишли мулкни бошқа корхона ва ташкилотларга бериши, сотиши, 
алмаштириши, ижарага бериши, вақтинча бепул фойдаланишга топшириши, шунингдек, 
бошқа корхона балансига ҳам ўтказиб бериши мумкин. 
Корхона табиий ресурсларга эгалик қилиши ва фойдаланиши учун белгиланган 
тартибда тўлов тўлайдилар. 
Юқоридаги тўловларни ўз вақтида ўтказиб беришлари мажбурийдир. Табиий 
манбалардан фойдаланишда белгиланган норма ва қоидаларга амал қилишлари шарт, акс 
ҳолда тегишли чоралар кўрилиши мумкин. Корхона мулки давлат қонунлари билан 
муҳофаза этилади.