Maqsudov ilhomjon, joraev jomurod yangiboevich, amirov shavkat qo ziboevich

III.5. Qoramolchilikda naslchilik ishlari. 
Naslchilik  ishlarining  ahamiyati  va  vazifalari  qishloq  xo„jaligida  hayvonlar 
ishlab  chiqarish  vositasi  sifatida  xizmat  qiladi,  shuning  uchun  uning  sifati 
samaradorlik 
omili 
bo„lib 
hisoblanadi. 
Qishloq 
xo„jalik 
hayvonlari 
takomillashtirish,  ulardan  oliniadigan  mahsulot  miqdorini  ko„paytirish  va  sifatini 
yaxshilashning asosi bo„ladi..Nasldor hayvonlar to„g„ri  oziqlantirilib, saqlanganda 
yuqori mahsulot berish imkoniyatiga ega.  
Ko„pchilik  hollarda qoramollar  mahsuldorligining pastligi faqatgina oziqalar 
miqdori  va  sifatining  talab  darajasida  bo„lmasligi,  ikkinchidan  esa  ularniig  nasl 
sifatlarining  pastligi  bilan  bog„liqdir.  Ayniqsa  ko„pchilik  zotli  hayvonlarning 
mahalliy  sharoitlarga  to„liq  mos  kelmasligi,    qabul  qilingan  ishlab  chiqarish 
jarayonlari talablariga javob bermasligi bilan izohlash mumkin. 
 Sutchilik  qoramolchiligida  naslchilik  ishlariniig  asosiy  yo„nalishi  sigirlar  sut 
mahsuldorligini  oshirish,  sut  tarkibini  yaxshilash  va  ularning  texnologik 
ko„rsatkichlarini  talablar  darajasiga  yetkazish  bilan  baholanadi.  Bundan    tashqari 
naslchilik  ishlarida  ularning  tanasining  mustahkamligi  kasalliklarga  chidamligi, 
mahalliy oziqalarga moslashganligi e‟tibordan chetda qolmasligi  kerak.  
Har  bir  muayyan  xo„jalikda  naslchilik  ishlarining  tizimi,  aniq  maqsadga 
qaratilmog„i  kerak. 
Qoramolchiliklarni  yaxshilash  jarayonida  birinchi  navbatda  ularning  miqdor 
ko„rsatkichlari inobatga olinib, sifat ko„rsatkichlarini esdan chiqarmagan holda olib 
boriladi. 
Sut qoramolchiligida:   sigirlar tirik vazni, sut miqdori,  sut tarkibidagi  yog„ 
va  oqsil  miqdori,  sut  berish  tezligi;  go„shtdor  qoramolchiligida  esa  tirik  vazn,  tez 
yetiluvchanlik va 1 kg vazn oshishiga sarflangan oziqa birligi asosiy mezonlar qilib 
olinadi. 
 Sut  qoramolchiligida  seleksiya  natijalari  genetik  omillar  hisoblangan  asosiy 
belgilarning  o„zgaruvchanligi,  hamda  belgilarning  nasldan  naslga  berilishi, 
qaytarilishi va korrelyasiya koeffitsientlari  ko„rsatkichlariga bog„liq. 
Qator  belgilarning  nasldan  naslga    muqim  berilishi  hayvonlarni  yoppa 
seleksiya qilganda ham ijobiy natijalar berishiga sabab bo„ladi. Ko„pchilik hollarda 
esa,  belgining  nasldan-naslga  berilish  koeffitsienti  bilan  tanlash  samaradorligiga 
erishish orasida farq bo„ladi. 
 Tajribalar  natijasi  shundan  dalolat  beradiki,  ba‟zi  podalarda  o„zgaruvchanlik 
koeffitsienti kichik bo„lgan hollarda ijobiy natijalarga erishilgan. Ba‟zi hollarda esa 
o„zgaruvchanlik  va  tanlash  jadalligi  bir  xil  bo„lgan  podalarda  turli  seleksiya 

---

 
148 
samaradorliga    guvoh  bo„lamiz.  Shuning  uchun  muayyan  sharoitda  u  yoki  bu 
tanlash va juftlash usullaridan foydalanishni taqozo qiladi.  
Sut  yo„nalishidagi  qoramollarda  o„zgaruvchanlik  o„rtacha  quyidagicha 
bo„ladi: sigirlar tirik vazni 12-15%; 305 kunlik sut  20-30%  sut tarkibidagi  yog„ 
miqdori 5-9%; oqsil 4-8%; sut berish tezligi 10-15%. 
Sutning  sifat  ko„rsatkichlari  bo„lgan  uning  tarkibidagi  yog„,  oqsil 
ko„rsatgichlarining  irsiyat  koeffitsienti  0,5-0,8  ni  tashkil  qiladi.  Bu  ko„rsatkich 
sutning miqdori  bo„yicha yuqori bo„lmay 0,3-0,4, tirik vazni bo„yicha 0,37, sutga 
oziqa  bilan  javob  berish  0,2-0,48  tashkil  qiladi.  Sigirlarning  yelin  ko„rsatkichlari 
(sut berish tezligi, yelin bo„lmalarining rivojlanish indeksi, bir sogim davomiyligi) 
kabilarda yuqoridagi ko„rsatkich 0,2-0,3 tashkil qilishi,bu borada yuqori mahsuldor, 
sut sog„ishda zarur ko„rsatkichlarni shakllanishida tashqi muhit ta‟siri alohida o„rin 
tutishini  e‟tiborga  olishini  talab  qiladi.  Shuning  uchun  irsiyat  kooffitsienti 
sigirlarning 
oziqlantirish, 
saqlash 
naslchilik 
ishlarining 
tashkil 
qilish, 
hayvonlarning  yakka  xususiyatlari  inobatga  olinadi,  amalda  irsiyat  koffitsienti  har 
bir xo„jalik uchun aniq raqamlardan foydalangan ma‟qul. 
Qoramollarda    belgilarning  qaytarilish    koeffitsienti,  katta  o„zgarishlarga 
moyil.  Bu  ko„rsatkich  ma‟lum  fenotipik  belgilarning  turli  yoshda  oziqlantirish, 
saqlash ta‟sirida o„zgarishini belgilaydi. 
Belgilarning  qaytarilish    koffitsienti  sutdorlik  bo„yicha  0,59-0,73;  sutning 
yog„liligi  0,49-0,74;  oqsil  bo„yicha  0,54-0,79;  sigirlar  sog„imining  dastlabki  100 
kunligidagi  laktasiya    davomida  sutdorligi  0,8I-0,90;  tug„ilgandagi  va  voyaga 
yetgandagi tirik vazni- 0,19; go„shtdor buzoqlarni sutdan chiqarganda I3 oylikdagi 
tirik vazni - 0,48 ni tashkil qiladi. 
Qoramolchilikda 
 
naslchilik 
ishlari 
tashkil 
qilishda 
korrelyativ 
o„zgaruvchanlikni  inobatga  oliish alohida  ahamiyat kasb etadi, chunki barcha belgi 
va  xususiyatlarni  hisobga    olgan  holda  ish  yurish  kerak,  hayvonlar  baholanganda  
barcha belgilar inobatga olinib, bonitirovka natijalariga ham ta‟sir qiladi. 
Ayniqsa  belgilarning  bir-biriga  bog„liq  naslchilik  ishida    muhim  ahamiyat 
kasb  etadi,  chunki  tirik  vazn  va  sut  mahsuldorligi,  sut  va  uning  tarkibidagi  yog„ 
miqdori,  yog„  va  oqsil,    sut  miqdori  va  uning  oqsili,  yelin  rivojlanishi  va  sut 
mahsuldorligi o„rtasidagi munosabatlarni inobatga olish kerak. 
Sigirlarni  tirik  vazni  va  sut  mahsuldorligi  o„rtasida  ko„pincha  vazni  yirik 
sigirlar ko„proq  sut berishi tan olingan. Lekin bu ko„rsatkich turli zotlarda ma‟lum  
vazngacha  ijobiy  ta‟sir  qiladi.  Undai  keyin  tirik  vaznning  ortishi  sut 
mahsuldorligiga  ijobiy  ta‟sir  qilavermaydi.  Meyordan  ortiq  vaznga    ega  sigirlar 
ko„pincha 1 kg sut ishlab chiqarish uchun ko„proq oziqa birligi  sarflashi kuzatiladi. 
Amalda  sigirlar  sutining  miqdori  va  uning  yog„liligi  o„rtasida  salbiy 
korrelyasiya  bo„lib  u  -0,01-0,405,  oqsil  miqdori  bilan  -0,2-0,3  ni    tashkil  qiladi. 
Ko„pincha  naslchilik  xo„jaliklarida    sutning  miqdori  va  yog„i  bo„yicha  seleksiya 
ishlari olib borilganda ular o„rtasida ijobiy korrelyasiya mavjud bo„lib u 0,41 gacha 
bo„lishi mumkin. 

---

 
149 
Asosan  sutning  yog„liligi  va  oqsil  miqdori  o„rtasida  ijobiy  korrelyasiya  
mavjud.  Lekin  yuqori  mahsuldor  sigirlardan  iborat  podalarda      har  doim  ham 
yog„ning ko„payishi  bilan oqsilning ko„payishi kuzatilmaydi. Shuning  uchun  bu 
xo„jaliklarda  sutning  yog„i  va  oqsil  miqdori    bo„yicha,  alohida    nazorat  olib 
borishni taqozo qiladi. 
Sigirlarning    sut  mahsuldorligi  va  uning  yog„liligi  bo„yicha  bir  taraflama 
seleksiya  olib  borish  bu  ko„rsatkichlar  o„rtasida  salbiy  korrelyasiya  nisbatini 
kamaytiradi. 
Sigirlarning  uzoq  yashashi  va  sut  mahsuldorligi  o„rtasida  doim  yuqori  ijobiy 
korrelyasiya  kuzatilmay  0,107-0,175  ni  tashkil  qiladi.  Har  doim  sigirlar  yelining 
rivojlanishi va sut mahsuldorligi o„rtasida ijobiy korrelyasiya kuzatiladi. 
Qoramollar  go„sht  mahsuldorligi  ko„rsatkichlari  o„rtasida  qo„yidagicha 
korrelyativ  bog„lanish  mavjud:  tug„ilganidagi  va  sutdan  chiqqandagi  vazn  0,46; 
tirik  vazn  va  nimtalar  vazni  0,45-0,55;  o„rtacha  kunlik  semirish  va  yakuniy  vazn 
0,77; onasidan  ajratgandagi  vazn  va sigir  sut mahsuldorligi  0,7. 
Yuqoridagi    xulosa  qilib  korrelyativ  bog„lanishlar  har  doim  ham  bir  xil 
bo„lmay,  muayyan    sharoitda  o„z  xususiyatlariga  ega  bo„lib  seleksiya  davomida 
inobatga olishni taqozo  qiladi. 
Qoramolchilik  seleksiyasida  jadal  natijalarga  erishish  maqsadga  fan  va 
texnikaning  oxirgi  yutuqlari  bo„lgan  gen  injeneriyasi,    immunnogenetika, 
sitogenetika,  homilani  ko„chirib  o„tkazish  va  biotexnologiyaning  boshqa  usullari 
qo„llanilmoqda.