Turar joy binolari uchun suv sarfi me’yorlari quyidagicha
Suv iste’molchilari
1 odam uchun 1 kunlik
suv iste’moli
me’yorlari, litrda
1.Vodoprovod va kanalizatsiyasi bor, lekin vanna-
xonasi bo‘lmagan turar joy binosi
95
2.Shunga qo‘shimcha ravishda gaz bilan suv isitish
moslamasi bor bo‘lgan binolar
150
3.Sovuq va issiq suvga ega bo‘lgan va dush
moslamasi bor bo‘lgan turar joy binolari
195
4.Sovuq va issiq suv tarmog‘i, dush va vannalari bor
bo‘lgan turar joy binolari
250
5.Komfortliligi yaxshilangan sinfga mansub turar joy
binolari va kvartiralar
360
6.Yuqori sinfdagi komfortli sharoitga ega bo‘lgan
binolar va kvartiralar
450
Umumiy profilga ega bo‘lgan davolash-profilaktika muassasalarida
bir kecha-kunduz davomida 1 ta koyka uchun suv sarfi 115-200 litrni
tashkil etsa, yuqumli kasalliklar shifoxonasi uchun kuniga 240l,
poliklinika va ambulatoriyalarda bitta smenada bir bemor uchun 13l ni
tashkil etadi. Ilgarigi suv iste’moli me’yorlariga nisbatan ko‘rsatilgan bu
suv sarfi me’yorlari ancha kam berilgan bo‘lib, chuchuk suv man-
balarining respublikamiz hududida cheklanganligi bilan bog‘liq.
Aholi yashash punktlarining suv ta’minoti bo‘yicha Davlat Das-
turini bajarish suv ta’minotlari uchun suv manbalarini to‘g‘ri tanlashni
talab etadi. Bu sohada tibbiy xizmat xodimlarining tutgan o‘rni juda
yuqori hisoblanadi, chunki suv manbaini tanlashdagi asosiy mezon
uning gigiyenik talablarga muvofiq kelishi hisoblanadi.
O‘zR hududidagi barcha aholini suv bilan ta’minlovchi va bu
yo‘nalishda foydalanilayotgan va potensial yaroqli manbalar shartli
ravishda 2 guruhga bo‘linadi: yer osti va ochiq suv havzalari.
159
4.1.-rasm. O‘zbekiston Respublikasi hududidagi suv manbalari
O‘zR-si hududidagi yer osti suvlarining taxminiy zaxirasi yiliga
18 km
3
ga yaqin deb hisoblanadi, shu kungacha aniqlangan suv zaxirasi
esa yiliga 7 km
3
ga tengdir. Yer osti suvlari har xil chuqurliklarda joy-
lashgan, shuning uchun ularning quyidagi turlari mavjud:
- Yuzaki suvlar – joylashgan chuqurligi 0,5-1 metrgacha. Bu man-
balar yer sathiga yaqin joylashgan suv o‘tkazmaydigan qatlam ustida
bo‘lib, atmosfera yog‘inlari hisobiga hosil bo‘ladi. Bunday suv tarkibida
tuproqdan yuvilib o‘tgan iflosliklar (mikroorganizmlar, kimyoviy
moddalar) bo‘ladi, shuning uchun gigiyenik nuqtai-nazardan yuzaki
suvlar xo‘jalik-ichimlik ta’minoti uchun foydalanishga yaroqsiz hisob-
lanadi. Bunday suvlar Xorazm, Buxoro, Qoraqalpog‘iston viloyatlarida
uchrashi mumkin. Bu tumanlardagi aholi o‘rtasida muntazam ravishda
hattoki juda tiniq bo‘lsa ham ichish uchun yaroqsiz ekanligi haqida
tushuntirish ishlarini olib borishni toqazo etadi.
- Sizot suvlar – yer ostidagi bir necha gorizont (qavatlar)da joy-
lashishi mumkin, ularning chuqurligi esa 5-30 m ni tashkil qiladi. Bu
manbalar ham atmosfera yog‘inlari hisobiga hosil bo‘ladi, biroq qalin
160
yer qatlami orqali sizilib o‘tishi jarayonida iflosliklardan tozalanadi,
shuning uchun undan maqsadli tarzda foydalanilganda mahalliy suv
ta’minoti uchun yaroqli hisoblanadi. Ulardan to‘g‘ri foydalanish uchun
albatta quduq qazilishi kerak, quduq atrofida esa sanitariya himoya
zonasi, quduq tepasida ifloslanishdan saqlash uchun soyaboni bo‘lishi
kerak. Sanitariya himoya zonasini o‘z ichiga olgan bo‘lsin.
- Artezian suvlari. Bunday suvlar ikki turda bo‘ladi - bosimli va
bosimsiz artezian suvlari. Artezian suvlari tog‘lardagi abadiy muzliklar
va qorliklardan erigan suv hisobiga hosil bo‘lib, yer osti bo‘ylab bir
necha o‘n va yuz kilometrlargacha cho‘zilishi mumkin. Artezian suvlari
katta chuqurliklarda to‘planadi (50-60 m dan bir necha yuz metrgacha).
Bu suv manbalari o‘zidan suv o‘tkazmaydigan yer qatlamlari ustida
joylashgan bo‘lsa bosimsiz, ikkita qatlam o‘rtasida joylashgan bo‘lsa
bosimli suv manbai bo‘lib qoladi.
O‘zRsi hududidagi artezian suvlari asosan tog‘lardagi muzlik va
qorliklarning erishidan hosil bo‘lgan suvlar hisobiga bo‘lib, ularning
zaxiralari tekisliklarda joylashgan. Artezian suvlarining sanitar nuqtai-
nazardan ustunligi juda kattadir, bu suvlar juda kam holatlarda uning
sifatini yaxshilash lozimligini talab etadi, nisbatan barqaror kimyoviy
tarkibga ega, bakterial tarkibi bo‘yicha esa tabiiy toza va yuqori daraja-
dagi tiniqlikka egadir. Bunday suvlar rangsiz, ta’mi esa juda yoqimli.
Bitta yer osti gorizontida joylashgan suvning kimyoviy tarkibi doimiy
va agar tarkibi o‘zgarishga uchragan bo‘lsa, sanitar nuqtai-nazardan
talabga javob bermaydi. Iflosliklar yuqori yer qatlamlarida joylashgan
ifloslangan suvlardan o‘tgan bo‘lishi mumkin, bu qatlamga esa quduq
atrofidagi iflosliklarning so‘rilishi oqibatida uning tarkibi o‘zgarishi
mumkin.
Artezian suvlari unchalik katta bo‘lmagan suv tarqatish tarmoqlari
uchun bemalol foydalanilishi mumkin, masalan, kasalxonalarning suv
ta’minotini ta’minlash maqsadida ishlatilishi mumkin.
Agar tog‘ jinslarida yorilish yoki tirqishlar hosil bo‘lgan bo‘lsa, u
holda muzlik va qorliklardan erigan suvlar ana shu yoriqlar va tirqishlar
orqali tog‘ buloqlarini hosil qilishi mumkin va bu manbalardagi suvdan
tog‘li sharoitda yashovchi aholi bemalol foydalana oladi. Bunday buloq
suvlaridan quvvati unchalik katta bo‘lmagan suv tarqatish tarmog‘i
(kichik vodoprovod) uchun foydalansa bo‘ladi. Buloq suvlari qoida
bo‘yicha yaxshi sifat ko‘rsatkichlariga egadir va undan foydalanganda
161
ularga qo‘yiladigan asosiy talablar buloq suvlarining yuzaga chiqadigan
joylarini ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat bo‘ladi.
Infiltratsiyalanuvchi qirg‘oq quduqlarining suvlari. Bunday man-
balar oqar daryolar va boshqa turdagi manbalardagi suvning tuproq
qatlami orqali sizilib o‘tishi tufayli hosil bo‘ladi. Bunday quduqlardagi
suvning gigiyenik xossalari talabga javob berarli darajada bo‘ladi, ammo
undan foydalanishdan ilgari manbadagi suvning sifatini laboratoriya
tekshirishlaridan o‘tkazish lozim va kerak bo‘lganda bunday suvlarga
qo‘shimcha tarzda sanitar ishlovini berish talab etiladi.
Katta quvvatga ega bo‘lgan suv tarqatish tarmog‘ini ta’minlovchi
suv manbalari asosan ochiq suv manbalari hisobiga amalga oshiriladi:
daryo, ko‘l, suv omborlari, kanal suvlari. Bunday suv manbalari o‘zining
tabiiy xususiyatlariga ko‘ra (erigan qor, yomg‘ir, toshqin suvlari bo‘lishi
mumkin) tarkibi doimiy emasligi bilan farqlanadi. Bundan tashqari,
ochiq suv manbalari uchun uning antropogen ifloslanishi katta
ahamiyatga egadir.
Bizning respublikamizning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundan
iboratki, suv ta’minoti manbalari sifatida katta miqdordagi suv om-
borlaridan foydalanish hisoblanadi. Bunday suv manbalarining eng
yiriklari qatoriga – Farhod, Chorvoq, Tuya-bo‘g‘iz, Katta Qo‘rg‘on,
Quyi-Mozor suv omborlarini kiritish mumkin. Respublikamizda bor
bo‘lgan suv omborlarini 2 guruhga bo‘lib ta’riflash maqsadga muvofiq-
dir:
1- o‘zanli (oqar) suv manbalari – misol tariqasida Chorvoq, Tuya-
Bo‘g‘iz va 2-quyiluvchi (oqmaydigan) suv omborlari - Amu-Daryo
qirg‘oqlaridagi qurilgan suv omborlarining kaskadi. Suv omborlarining
nomuvofiq tomonlaridan biri shundan iboratki, asosan quyiluvchi
(oqmas) suv omborlari uchun ularning mineral tarkibi vaqt o‘tishi bilan
orta boradi, chunki suvning yuza qismidan doimo suv bug‘lanib turadi,
natijada mineral moddalarning konsenratsiyasi muntazam oshib boradi.
Suv omborlarining ikkinchi xususiyati yoz oylarida suv o‘tlarining
kuchli o‘sib ketishi oqibatida, asosan yashil – ko‘k suv o‘tlari hisobiga
va keyinchalik ularning asta-sekinlik bilan so‘lishi va parchalanishi
natijasida suv tarkibida organik moddalar paydo bo‘ladi va bunday suv
manbalaridagi suv organik birikmalar bilan boyidi. Organik modda-
larning konsenratsiyasi yuqori bo‘lishi natijasida ularning parchalanishi
uchun erigan kislorod miqdori asta-sekinlik bilan yetishmay boradi va
natijada oraliq parchalanish moddalari - vodorod sulfid paydo bo‘ladi.
162
Yuzaki suv manbalaridagi suv albatta suv tarmog‘iga uzatilishidan
oldin tozalanishi talab etiladi. Suv manbalarini tanlash sanitariya nazo-
rati organlarining eng javobgarlik talab etiladigan vazifalaridan biri
hisoblanadi. Suv manbalarini tanlashdagi asosiy prinsiplardan biri uning
sanitar ishonchli ekanligidir va suv ta’minoti uchun suv manbalari tan-
lash qoidasi va unga bo‘lgan gigiyenik hamda texnik talablar 951-2011
Davlat Standartida o‘z aksini topgandir. Bu hujjatda ko‘rsatilishicha
manbaning sanitar nuqtai-nazardan ishonchliligini inobatga olib quyi-
dagi tartibda tanlash amalga oshiriladi:
- yer qatlamlari orasiga joylashgan bosimli suvlar;
- yer qatlamlari orasiga joylashgan bosimsiz suvlar;
- sizot suvlari va sun’iy tarzda to‘ldiriladigan manbalar;
- ochiq suv manbalari.
Do'stlaringiz bilan baham: |