Texnika xavfsizligi

3-Ma`ruza:   Hayot faoliyat xavfsizligi fanining huquqiy me`yoriy va tashkiliy 
asoslari 
 
Reja: 
1. Mehnat muhofazasi. 
2.  O`zbekiston  Respublikasida  mehnat  muhofazasini  nazorat  qiluvchi 
tashkilotlar.  
3.Hayot  faoliyat  xavfsizligi  qonunchiligiga  rioya  qilish  bo`yicha  texnik     
xodimlarning javobgarligi. 
4. Hayot faoliyat xavfsizligini taminlashni moliyalashtirish.  
 
 
Tayanch 
so`zlar: 
mehnat 
muhofazasi, 
atrof 
muhit 
muhofazasi, 
sektor,                            
moliyalashtirish, tabiiy resurslar, yo`riqnoma. 
 
1. Mehnat muhofazasi 
 
 
Mehnat  muhofazasi  -  huquqiy,  ijtimoiy-iqtisodiy  texnologik  va  sanitariya 
me`yorlari  sistemasi  bo`lib,  mehnatkashlarni  ishlash  sharoiti  va  hayot  xavfsizligini 
ta`minlaydi.  Mehnat  muhofazasi  hayot  faoliyat  xavfsizligi  fanining  mutaxassislikka 
tegishli  asosiy  qismini  o`rganadi.  Aniq  muammolar,  transport  vositalari,  texnologik 
jarayonlar, ish turlari, bino va inshootlar uchun xavfsizlikni taminlash har bir fanning 
mutaxassislik kursida beriladi. 
Mehnat  muhofazasining  rivojlanishida  ulug’  bobokolonlarimiz  –  Abu  Rayhon 
Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Zahriddin  Muhammad  Bobur  va  rus  olimlaridan 
M.V.Lomonosov, 
zamondoshlarimizdan 
N.D.Zolotnitsskiy, 
N.V.Solovyov, 
D.A.Kelbert, 
V.L.Gintillo, 
M.I.Grimitlin, 
M.N.Nabiev, 
T.I.Iskandarov 
va 
boshqalarning hissalari kattadir. 
1992 yilning 8-dekabrida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi 
mamlakatimiz  hayotida  ulkan  siyosiy  voqea  bo`ldi.  Hech  bir  davlat  o`zining    Asosiy 
qonunida  davlat  va  jamiyat  qurilishining  tamoyillarini,  fuqaroning  huquq  va 
erkinliklarini, jamiyat taraqqiyotining iqtisodiy asoslari hamda strategik yo`nalishlarini 
mustahkamlamasdan  turib,  demokratik,  huquqiy  suveren  davlat  bo`la  olmaydi. 
Respublikamiz  konstitutsiyasi  demokratik,  xalqaro  miqyosda  e`tibor  berilgan  me`yor 
va talablarga javob beradi deyishga to`la asosimiz bor. 
 Ish  joylaridagi  sharoit  mehnat  muhofazasiga  taalluqli  xalqaro  standartlar  talablariga 
javob bergan holda mehnat xavfsiz va samarali bo`lishi mumkin. 
Bozor iqtisodiyotiga o`tish va ijtimoiy barqarorlikni etarli emasligi ishchilarni ishlash 
bo`yicha  huquqlariga,  ularning  mehnatini  muhofazalash,  talab  darajasidagi  ish 
sharoitlarini  yaratishga  oid  muammolarni  ko`payishiga  sabab  bo`ldi.  Barcha 

---

 
22 
hamdo`stlik  mamlakatlaridagi  kabi  O`zbekistonda  ham  so`ngi  yillarda  deyarli 
ko`pchilik  xalq  xo`jaligi  sohalarida  mehnat  sharoiti  yomonlashuvi  tendentsiyasi 
kuzatildi.  Ishlab  chiqarishda  yangi  tashkil  etilayotgan  xususiy  sektorlarning  unumini 
ortishi  bu  sohadagi  ko`rsatkichlarni  yanada  pasayishiga  sabab  bo`ldi.  Bunday  ishlab 
chiqarishda  band  bo`lgan  ishchilar  mehnatini  muhofazalash,  ularga  talab  darajasida 
mehnat sharoitini yaratish haqida ushbu soha mas`ullari turli sabablarga ko`ra etarlicha 
e`tibor qarata olmayapti deb bo`lmaydi. 
Ularning  ayrimlari  bu  sohada  etarli  bilim  va  tajribaga  ega  bo`lmasa,  ayrimlari  bu 
haqda  umuman  tushunchaga  ega  emas  desak  mubolag’a  bo`lmaydi.  CHunki,  bunday 
ishlab  chiqarish  sub`ektlarini  chiqarish  rahbarlar,  ish  yurituvchilar,  ish  boshilarining 
ichida  o`rta  ma`lumotli,  o`rta  maxsus  ma`lumotli  rahbarlar  ham  etarli.  Ba`zan 
mutaxassisliklari ishlab chiqarish yo`nalishiga to`g’ri kelmaydigan xodimlar ham ular 
ichida  uchrab  turadi.  YUqorida  aytilgan  kamchiliklardan  tashqari  mutasaddi 
tashkilotlar  tomonidan  bunday  ishlab  chiqarish  korxonalarining  faoliyatlari  etarlicha, 
samarali nazorat qilinayapti deyish kiyin. Ishchilarni ishlab chiqarishda hayot  faoliyati 
xavfsizligini  taminlash  bo`yicha  asosiy  me`yoriy  qonunchilik  aktlarining  qabul 
qilinishi  bilan  hozirgi  vaqtda  bu  muammolar  holat  birmuncha  ijobiy  tomonga 
o`zgarmoqda. 
Xavfsiz  mehnat  qilish  huquqi  O`zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasining  37-
moddasida mustahkamlab qo`yilgan.  
Mehnat  muhofazasi  bo`yicha  korxonalardagi,  muassasalardagi  asosiy  qonunchilik 
aktlari  O`zbekiston  Respublikasining  mehnat  kodeksi,  fuqarolik  kodeksi  va  mehnatni 
muhofaza qilish to`g’risidagi qonunlari hisoblanadi. 
  O`zbekiston  Ruspublikasining  1993-yil  6-maydan  kuchga  kiritilgan  Mehnatni 
muhofaza qilish to`g’risidagi Qonuni ishchilar va ish beruvchilar o`rtasidagi mehnatni 
muhofaza qilishga oid munosabatlarni tartibga solishni huquqiy asoslarini belgilaydi. 
O`zbekistonda  birinchi  marta  ish  beruvchilar  bilan  mehnat  munosabatlariga 
kirishayotgan jismoniy shaxslarni mehnatini muhofazasi muammolarini aniq echimiga 
bog’liq  har  xil  savollar  qonunchilik  darajasida  ko`rilmoqda.  Bu  qonunlar  ish 
bajaruvchilarga  ham  ular  bilan  mehnat  munosabatlarida  bo`ladigan  ishlovchilarga 
ham, hamda ta`lim muassasalarini, ishlab chiqarish amaliyotlarini o`tayotgan o`quvchi 
va  talabalarga  ham  bir  xilda  ta`sirga  egadir.  Qonunchilik  mehnat  munosabatlarida 
bo`lgan  barcha  ishtirokchilarni,  ular  hoh  jismoniy,  hoh  huquqiy  shaxs  bo`lishidan  va 
qanday  shaklda  faoliyat  yuritayotganidan  qat`iy  nazar  mehnat  muhofazasi  talablarini 
so`zsiz bajarilishi shart ekanligiga urg’u beradi. 
Ushbu  qonun  ish  beruvchilar  va  ishlovchilar  munosabatidagi  mehnat  muhofazasi 
sistemalari rolini aniqlaydi. Agar korxona va tashkilotda mehnat muhofazasi bo`yicha 
xizmat  yoki  mutaxassis  bo`lmasa,  ish  beruvchi  mehnat  muhofazasi  bo`yicha  xizmat 
ko`rsatadigan  mutaxassis  yoki  tashkilot  bilan  tegishli  shartnomani  tuzishi  shart.  Ish 

---

 
23 
beruvchi  ishlovchilarni  mehnat  muhofazasi  talablari  bilan  tanishtirishi  va  har  bir  ish 
joyida  mehnat  muhofazasi  talablariga  mos  keladigan  sharoitni  yaratishi,  ish  joylarini 
mehnat sharoiti bo`yicha attestatsiyadan o`tkazishga burchlidir. 
Ish  beruvchi  ishlovchi  bilan  mehnat  shartnomasini  tuzishda  ishchini  o`z  hisobidan 
tibbiy  ko`rikdan  o`tkazishi  lozimligi  qonunda  belgilangan.  Ish  beruvchi  ishchilarni 
faoliyati  davomida  ham  quyidagi  hollarda  tibbiy  ko`rikdan  o`tkazish  ishlarini  tashkil 
etishi shart: 
1. 18 yoshga to`lmaganlar; 
2. 60 yoshga to`lgan erkaklar, 55 yoshga to`lgan ayollar; 
3. nogironlar; 
4. mehnat sharoiti noqulay ishlarda, tungi ishlarda, shuningdek transport harakati bilan 
bog’liq ishlarda band bo`lganlar; 
5.  oziq-ovqat  sanoatida,  savdo  va  bevosita  aholiga  xizmat  ko`rsatish  bilan  bog’liq 
bo`lgan boshqa tarmoqlardagi ishlarda band bo`lganlar; 
6. umumta`lim maktablari, maktabgacha tarbiya va boshqa muassasalarning bolalarga 
ta`lim yoki tarbiya berish bilan mashg’ul bo`lgan pedagog va boshqa xodimlari.   
Tibbiy  ko`riklardan  o`tishdan  bo`yin  tovlashga  xodim  hakli  emas.  Tibbiy 
komissiyalarning  tekshiruvlar  natijasida  bergan  tavsiyalarini  bajarishdan  bo`yin 
tovlagan xodimlarni ish beruvchi ishga qo`ymaslikka haqlidir.  
Agar  ishchining  sog’ligi  ish  sharoitining  salbiy  ta`sirida  yomonlashgan  bo`lsa  u 
navbatdan tashqari tibbiy ko`rikdan o`tkazishni talab qilishga haqli. 
Tibbiy  ko`riklardan  o`tkazish  qayd  etilgan  hollarda  korxona  (ish  beruvchi)  mablag’i 
hisobiga amalga oshiriladi. 
Ish joylarida to`liq va zararsiz va xavfsiz ish sharoitini yaratish amalda mumkin emas. 
SHu  sababli  mehnat  muhofazasining  vazifasi  zararli  va  xavfli  ishlab  chiqarish 
omillarinining  ishlovchilarga  zararli  ta`sirini  eng  kam  darajaga  keltirishga  imkon 
beradigan  chora-tadbirlarni  amalga  oshirishdan,  ishlovchilarni  shikastlanishlarini 
oldini  olishdan,  yuqori  mehnat  unumdorligiga  erishishga  yordam  beradigan  qulay 
sharoitlarni yaratishdan iborat.