Техник конструкциялаш ва моделлаш

2 O'zbek xalq hunarmandchiligini rivojlantirgan hunarmand ustalar va uiarning ish 
usullari.  Qadim  zamonlardan  beri  ota-bobolarimiz  insoniyat  vujudga  keltirgan  kashfiyot,  ilm-fan 
cho'qqilarini  egallab,  o'z  hunarlarini  avloddan-avlodga  o'tkazib  kelmoqdalar.  Masalan,  yog'och 
o'ymakorligi,  naqqoshlik,  me'morchilik,kandakorlik,  kulolchilik,  pichoqchilik,  zargarlik,  kashtachilik, 
zardo'zlik,  gilamchilik,  do'ppido'zlik,  quroqchilik,  savatchilik  va  boshqalar.  Bu  borada,  har  bir  usta  o'zi 
yashab, ijod etgan yerdagi badiiy an'analarning o'ziga xos tomonlarini o'zida aks ettiradi. Masalan, Xivalik 
xalq  ustalari  yog'ochni  o'yib  naqsh  ishlashda  yog'ochning  tabiiyligini  saqlab  qolganlar,  buxorolik  ustalar 
esa  naqsh  o'yib  ishlagan  buyumlami  jim-jimador  qilib,  uni  oltinsimon  va  kumushsimon  ranglar  bilan 
bo'yaganlar.  Qo'qonlik  xalq  ustalari  yog'ochni  o'yib  naqsh  solishda  uni  o'rta  chuqurlikda  o'yganlar, 
Toshkent  xalq  ustalari  taxta  yuzasidagi  naqshlarni  zaminsiz,  chiziqlar  orqali  bajarganlar  va  hoshiya 
naqshlarini  ko'p  ishlaganlar.  Marg'ilon  ustalari  o'ymakorlik  ishlarining  zaminini  o'ta  chuqur 
o'yganlar.Hozirgi  paytda  yog'och  o'ymakorligi  me'morchilik  bilan  bir  qatorda  ro'zg'or  buyumlariga  bezak 
berishda  ham  keng  qo'llanilmoqda.O'zbekistonda  ishlatiladigan  o'yma  naqshlarning  chuqurligi  2  mm  dan 
15 mm gacha boradi. 
Toshkent, Buxoro, Qo'qon, Samarqand o'ymakor ustalari buyumlarining o'yilgan zaminini chekma 
uslubida  maxsus  chekich  iskana  qalam  bilan  chekichlab  chiqadilar.  Xiva  ustalari  naqsh  zaminini 

---

195 
 
chakichlamasdan  tekisligicha  qoldiradilar.Ular  o'yib  tayyorlangan  buyumlarning  yuziga  qizdirilgan  chigit 
yog'i  surtadilar.  Bunda  buyumning  namga  va  issiq-sovuqqa  chidamliligi  oshadi.  Ikkinchidan  cjhigit  yog'i 
naqsh  yuzini  qoranitir  qilib  ko'rsatadi.  Toshkent,  Qo'qon  va  Samarqand  ustalari  esa  tayyor  buyumlami 
maxsus lok bilan loklaydilar. 
Yog'och  o'ymakor  ustalari  qadimdan  uch  uslub  asosida  yog'ochlarga  bezak  berganlar.  Bular 
ag'dodi,  islimiy  va  pargoridir.  Bu  uslublardan  yanabiri  girih  islimiydir.  Agar  islimiy  naqshlar  sirkul 
yordamida  bajarilsa,  pargor  islimiy,  aylana  islimiy  deb  ataladi.  Bu  o'ymakorlik  turini  ustalar  “o'ymali 
pargori” va “o'yma pargor bilan” deb nomlaydilar. Ozbekistonda pargori uslubi ustalaridan T.Ayibxo'jayev, 
A,Tursunboyev,  Xaydar  Najmiddinov,  Qodirjon  Haydarov,  Sulaymon  Xo'jayev,  Ortiq  Fayzullayev, 
Abduvosiq  Saydaliyev,  Botir  Ganiyev  va  boshqalarning  pargori  uslubidagi  ishlari  elga  manzur  bo'lib 
kelmoqda. 
 
Hunarmandchilikmaktablari.Toshkent ganchkorlik maktabi ham o'ziga xos maktablari bilan ajralib 
turadi.Bu  maktabga  xos  naqshlar  nozikligi  aniq  simmetrik  taqsimga  egaligi,  jozibadorligi  bilan 
boshqalardan  ajralib  turadi.  Toshkent  ganchkorlik  maktabi  nanioyondalari  safida  Usmon  Ikromov, 
Toshpo'lat  Arslonqulov,  Mahmud  Usmonov,  Anvar  po'latov,  Mirmahmud  Rahmatov,  aka-  uka 
Abdurahmon  va  Mo'min  Sultonovlar,  Hayot  Abdullayev,  Ziyodulla  Yusupov,  Umar  Tohirov,  Mirvohid 
Usmonov kabi qator yetuk ustalar faoliyat olib borishadi. 
Buxoro  ganchkorlik  maktabi  san'atining  eng  rivojlangan  joyi  va  o'chog'i  hisoblanadi.  Zero,  bu 
san'at o'yma ganchlarning yirik hamda o'ziga xos mayinligi, jozibadorligi va boshqa tomonlari bilan ajralib 
turadi.  Buxoro  ganchkorlik  maktabining  eng  yirik  namoyondalaridan  birak  ademik  Usta  Shirin 
Murodovdir.  Buxoro  ganchkorlik  maktabi  namoyondalari  Usta  Safar,  Usta  Adis,  Usta  Savri,  Usta  Islom, 
Usta Ikrom, Usta Jo'ra, Usta Qurbon Yuldoshev, Usta Ibrohim Hafizov, Usta Narzillo, Usta Hayot Nosirov 
va boshqalardir. 
Hunarmandlar  qadimdan  bir-birlari  bilan  birikib  bir  mahallada  yashaganlar,  Shuning  uchun 
mahallalarning nomi ko'pchilik qaysi hunar bilan shug'ullansa shu nom bilan yoritilgan. Masalan, zargarlik 
bilan  shug'ullansa  zargarlik  (zargaron),  misgarlik  bilan  shug'ullansa  misgarlik  (misgaron)  mahallasi  deb 
yuritilgan  va  h.  Samarqandda  o'rta  asrlarda  mashhur  Registon  maydoni  yaqinida  nodir  metallarga  badiiy 
ishlov  beruvchi  xalq  ustalari  mahallasi  -  “Zargaron”  mavjud  bo'lib,  maxsus  hovlilarda  ustalar  o'zlari 
tayyorlagan noyob san'at asarlarini va buyurtmalarini sotib hayot kechirganlar. 
Buxorodagi  Misgaron  va  Zargaron  savdo  rastalari  ham  metallga  badiiy  ishlov  berish  san'atining 
hamda  metallga  badiiy  ishlov  berishasosida  rivojlangan  milliy  hunarmandchilik  kasblarni  O'rta  Osiyoda 
qadimdan rivojlanib kelayotganligining isbotidir. Hozirgi davrda ham O'zbekistonda metallga badiiy ishlov 
berish  kasblari,  ayniqsa  pichoqchilik,  kandakorlik,  misgarlik  keng  rivoj  topgan.  Buxoro  va  Xiva 
shaharlarida ishlab turgan xalq amaliy san'ati maktablarida o'quvchilariga bu kasblar o'rgatilib kelinmoqda. 
Buxoroda  “So'fikordgar”  qishlog'ining  nomi  hali  ham  saqlanib  qolgan.U  erda  hozir  ham 
pichoqsozlar  avlodi 
yashaydi.O'rta 
Osiyo 
hududidagi 
viloyatlarda 
bunday 
mahallalar  ko'p 
bo'lgan.Pichoqdan kesuvchi asbob tariqasida kunda foydalanilsa, Qadimda O'rta Osiyoda erkaklarning ish 
quroli,  bezagi  tariqasida  foydalanilgan.Pichoqlarni  badiiy  bezash  ham  katta  rol  o'ynagan.  Shuning  uchun 
ham  Sharq  madaniyatining  eng  yaxshi  an'analarini  qayta  tiklash  va  'zlashtirish  natijasida  mamlakatimiz 
pichoqsozlari milliy pichoqni san'at darajasiga ko'targanlar. 
Bugungi  kunda  yurtimizning  turli  viloyatlarida  tashkil  etilgan  maktablarda  usta  hunarmandlar 
omonidan  ko'plab  buyumlar  ishlab  chiqarilmoqda.  Toshkentlik  ustalardan  usta  Mo'min,  Abduqori,Jamila 
Saidova,  Yusufjon  va  qizi  Zebinisolar,  buxorolik  ustalardan  Shodi  Muhammad  Barotboy,usta  Sharif, 
Salohiddin,  Hakim  Buxoriy,  Olim  Abdusalomovlar,  qo'qonlik  ustalardan  Mulla  Xoliq,  usta  musavvir 
Kashg'ariy,  Foriq  Xoliqov,  Lutfulla  Fozilov,  Oynisabibi,  Sobirabibilar,  samarqandlik  ustalardan  esa 
Ahmad, Salim misgar, usta Ohunjon, Karim G'ofurov, Karim Ahmedov kabi ustalarning metallarga ishlov 
berish  orqali  tayyorlagan  buyumlari  hozirgacha  saqlanib  va  foydalanib  kelinmoqda.  Uiarning  shogirdlari 
ustozlarining izlaridan borib, ustozlari ishlarini davom 
ettirishmoqda. 
Qorasuv,  Chust,  Xiva,  Shahrixon,  Qoqon,  Farg'ona  vodiysi,  Samarqand,  Buxoro,  Toshkent, 
Xorazm,  Qashqadaryo,  Surxondaryo  qadimdan  pichoqchilik  markazlari  bo'lib,  ular  o'zining  ishlash 
texnologiyasi, shakli, katta-kichikligi va bezaklari bilan bir-biridan tubdan farq qilgan. 
O'zbek  xalq  amaliy  bezak  san'atining  eng  keng  tarqalgan  turlaridan  yanabiri  kandakorlikdir. 
Kandakorlik  deganda  metalldan  yasalgan  badiiy  buyumlarga  o'yib  yoki  bortiq  qilib  naqsh  ishlash 
tushuniladi.Savdo-sotiqda qadimdamdan kandakorlik buyumlariga talab katta bo'lgan. 

---

196 
 
O'zbek xalq amaliy san'ati turlari ichida zeb-ziynat san'ati bo'lmish zargarlik alohida o'rin egallaydi. 
Qo'qonda  shuhrat  qozongan  zargar  ustalardan  esa  Mahmud,  usta  Omon  hoji  Marahimov, 
X.Najmiddinovlar,  Namanganda  usta  Niyoz  Oxun,  Andijonda  esa  Oybergan,  X.Otaboyev,  Toshkentda 
S.Bobojonov, Oxun Bobojonov, usta Samihiddin, A.Shoislomov, usta Mirxalil, Urganchda M.Abdullayev, 
Samarqandda  X.Yo'ldoshev,  Kolimboyev,  V.Hafizov  va  boshqalarning  mehnati  zargarlik  kasbining 
rivojlanishida juda katta hisoblanadi. 
Ozbek  milliy  kashtado'zlik  xalq  hunarmandchilik  san'atining  eng  qadimiy  turlaridan  bo'lib,  u 
xalqning  o'z  turmushini  go'zal  qilish  istagi  natijasida  yuzaga  kelgan.  Kashta  kiyimlar    va  uyumlami 
bezashda hamda ro'zg'r bezak buyumlari tayyorlashda qadimdan qo'llanilgan. 
Kashtachiligimiz san'ati nafaqat mamlakatimizda, balki chet ellarda ham shuhrat qozongan. O'zbek 
chevar  ustalari  qo'llari  bilan  tikilgan  kirpich,  so'zana  zardevor,  gulko'rpa,  choyshab  kabilar  Fransiya, 
Italiya,  Yaponiya,  Germaniya,  Belgiya,  Amerika,  Hindiston  kabi  horijiy  mamlakatlarda,  shuningdek, 
Respublikamizning  Farg'ona  vodiysida  faqat  xonadonlarda  emas,  balki  amaliy  san'at  muzeularida  ko'p 
namunalari to'planib, doimiy ekspozitsiyaga aylanib qolgan. 
Kashtado'zlikning  yirik  namoyondalaridan  andijonlik  rassom  kashtado'z  X.Nazarov,  samarqandlik 
tashtado'z  Usmon  shokirov,  toshkentlik  kashtado'z  va  chizmakash  Xayri  Sobirovalar  kashta  buyumlariga 
yangi turli xil naqsh kompozitsiya va tikish usullarini yaratdilar. 
X.Sobirova  onasi  Zaxira  Mirxoliqovadan  qo'lda,  mashinada  tikish  sirlarini  va  chizmachilikni 
o'rgandi.  X.Sobirova  15  yoshidan  boshlab  onasining  kashtado'zlik  hunarini  davoin  ettirib,  ko'plab 
shogirdlar yetishtirishda o'z hissasini qo'shgan. 
O'zbek kashtachiligida iroqi, ilma, yorma, bosma, xomdo'zi, chamak, chinda hayod, baxya choklari 
keng tarqalgan.Turli joylardagi badiiy kashtalarda choklar turlicha tikiladi.Chunonchi, Toshkentda ko'proq 
bosma  choki,  Shaxrisabzda  yorma,  kandaxayol,  iroqi,  Buxoro,  Samarqand,  Nurotada  yorma  choki  bilan 
tikiladi. 
Kashtado'z  ustalar  tabiatdagi  gul,  barg,  novda,  g'uncha,  qush  va  boshqalarning  tuzilishini,  o'sish 
qonun-qoidalarini, ko'rinishini sinchiklab o'rganib, ulardan turli naqsh kompozitsiyalar ishlash 
uchun  har  xil  elementlarni  stillashtirib  olganlar.  Masalan  gulni  stillashtirib  olar  ekan,  uning  go'zaliigini 
qaysi  holatdagi  ko'rinishini  tasvirlashni  izlab  topadi.Osimliksimon  naqshlar  “Islimiy  gullar”  deb 
ataladi.Islimiy gullar o'z navbatida, ikki tomonga ulanadigan ko'rinishda bo'ladi. 
O'zbek  kashtalarida  o'simliksimon,  geometrik  hamda  gul  naqshlari  ko'p  bo'lsa,  rus  kashtachiligida 
geometrik,  o'simliksimon  shakllar,  gullar,  qush  va  mevalar  ko'p  tasvirlanadi,  qozoq  va  qirg'iz 
kashtachiligida esa ko'proq hayvonlar, shox va tuyoqlami eslatuvchi elementlar tasvirlanadi.