Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari


O r ta   Osiyo  cho‘llarining  hozirgi  holati  va  cho‘l  o‘sirnIiklaridan



Download 6,59 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/183
Sana26.09.2021
Hajmi6,59 Mb.
#185671
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   183
Bog'liq
Botanika yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari (H.Atabayeva va b.)

O r ta   Osiyo  cho‘llarining  hozirgi  holati  va  cho‘l  o‘sirnIiklaridan 
xo‘ja!ikda  foydalanish
O lrta  Osiyo  respublikalari  va janubiy  Qozog'iston  hududining juda 
ko‘p qismini cho'llar tashkil etadi.  Bunday cho‘llar orasida maydonining 
k attalig i  va  x o ‘jalikdagi  aham iyatiga  k o ‘ra,  qumli  cho‘llar  birinchi 
o'rinda  turadi.  Undan keyin shuvoqli (gipsli), sho‘rxokli efimer cho'llari 
tu ra d i.  Q o ra k o ‘1  q o ‘ylari  boq iladig an  qumli  c h o ‘llar  (yaylovlar) 
T u rk m an isto n ,  Q oraqalpo g ‘iston  avtonom   respublikasi  va  janubiy 
Qozog‘istonda  k o ‘p  tarqalgan  b o ‘lib,  0 ‘zbekiston  va  Qozog'istonda 
shuvoqli  ham da sho‘rxokli  cho'llar k o ‘proq uchraydi.  Efimer cho'li esa 
barcha  0 ‘rta  Osiyo  respublikalari  maydonida  uchraydi.  Shunday  qilib, 
hozirgi  vaqtda  O 'rta  Osiyodagi  cho'llaming  dehqonchilik  uchun  qulay 
b o 'lm a g a n   jo y la rid a   chorv ach ilik n i  rivojlantirish,  rejalashtirilg an  
chorvachilikni  rivojlantirishda  m uhim   om illardan.biri  sifatida  cho‘l 
o ‘sim liklarining  m ahsuldorligini  oshirish  va  b a ’zi  xushxo‘r  to ‘yimli 
o ‘simliklami  ekib ko'kartirish muhim rol o ‘ynaydi.  Bu sohada  dastlabki 
yutuq lar  q o ‘lga  kiritilgan.  M asalan,  Turkm aniston  va  0 ‘zbekiston 
hududidagi cho'llarda shuvoq, erkaksupurgi,  saksovul, singren, qandim, 
qizilcha,  k a rra k ,  keyrek  k ab i  ju d a   k o ‘p  tu rk u m larinin g  vakillari 
m uvaffaqiyatli  ravishda  o ‘stirilm oqda.  Tabiiy  holda  o'sayotgan  iloq, 
qo‘ng‘irbosh, yaltirbosh,  karrak, selen, tersken, shuvoq, qizilcha,  qandim, 
izen  kabi  o'sim liklar  holatini  yaxshilash  ishiga  e’tibor  berilmoqda  va 
shu m aqsadda bu maydonlarda rejali ravishda mol boqilishi to ‘g ‘ri yo‘lga 
qo‘yilmoqda.  Cho‘l  o'simliklari  faqatgina  chorva  mollari  uchun  yem- 
xashak sifatidagina emas,  balki  xo‘jalikning boshqa sohalari uchun  ham 
muhim  aham iyatga  ega.  U lardan  oziq  tayyorlanadi  va  ziravor  sifatida 
foydalaniladi,  bo‘yoq oshlovchi moddalar, efir moylar olinadi va boshqa 
m aqsadlarda  ishlatiladi.  Qum  sabzi  («Sehumannia  karelinii»)  va  kovrak 
(«Ferula  dshaudshamyr»)  kabilarning  ildizmevasi  va  kumarchiq  hamda 
qum tarin («Sorisprum Ithmahnianum»,  «C.apterum») kabilarning urug‘i 
oziq  hisoblanadi,  amebiya  («Amebia  orintalis»)  va  nomneya  («Nonnea 
picta»)  kabilarning  ildizidan  b o ‘yoq  olish  m um kin.  C ho‘l  chuhrasi 
(«Rheum turkestanicum») qandim, yulg‘un, kermak kabilardan oshlovchi 
m oddalar  olinadi.
Psammogeton («Psammogeton satifolium») -  efir moyli o‘simliklardan 
biridir.  M anzarali  («Dekarativ»)  o ‘simliklardan  lola  («Tulipa»),  shirach
www.ziyouz.com kutubxonasi


(«E rem urus»),  sm irnoviya  (« C im irn o v ea  tu rk estan ica» ),  astrag a l 
(« A strag alu s  m axim oviczii»),  b o y x a lc h a ,  yersovun  (« L eo ntice 
eversmannii»)  kabilarni  ko‘rsatish  mumkin.
D oriv orlik   aham iyatiga  ega  b o ‘lgan  o ‘sim liklardan  c h o ‘g‘on 
(«Aellenia»), itsegak («Anabasis»), yersovun («Leontice»), lolaqizg‘aldoq 
(«Papaver povonimum»), quyon suyak  («Ammoderdron conollye»), isiriq 
(«Peganum  harmala»)  kabilarni  ko‘rsatish  mumkin.
M ahalliy  xalq  ko'p incha  gallofil  o ‘sim liklardan  ishqor  va  soda 
tayyorlashgan.  Umuman,  cho‘l  zonasining  holatini  h ar  tom onlam a 
yaxshilash va undan xo‘jaliklaming turli sohalarida foydalanishda alohida 
e’tibor  berila  boshlandi.
O 'rta Osiyo tog‘lari o‘simliklari, tog‘oldi adir  o‘simliklari O 'rta Osiyo 
cho‘l zonasi janub  va janubiy-sharqiy  tom ondan  Pomir-Oloy,  Tyanshan 
tog4  tizmalari  bilan  chegaralangan.  0 ‘simliklarning  taqsimlanishidagi 
vertikal poyaslik hodisasi O 'rta Osiyo tog'larida juda yaqqol ifodalangan. 
O 'rta  Osiyo  tog'laridagi  o'simliklar poyasini  tasvirlashda  har xil  olimlar 
turlicha sxema taklif qilganlar.  Biz akadem ik Q.Zokirov taklif etgan eng 
to 'g 'ri  va  sodda  sxemadan  foydalanamiz.  Bu  sxemaga  muvofiq,  O 'rta 
Osiyo  tog'larida  o'simliklarning  uchta  vertikal  poyasi  bor.  Bular  adir 
(to g '  oldi),  to g '  (tog'larning  o 'r ta   poyasi)  va  yaylov  (to g '  tepalari) 
poyasidir.  Bu  poyalar  turli  balandlikda  bo'lib,  ulaming  tuproq-iqlim  
sharoiti  o'simliklari  turlichadir.
O 'rta   Osiyo  tog'lari  keng  ad irlar  poyasi  bilan  qurshalgan  b o 'lib , 
ad irlarni  c h o 'lla r  zonasi  bilan  to g 'la r   o'rtasid ag i  bosqich  deyish 
mum kin.
Adirlar  dengiz  sathidan  500-700  m   dan  1200-1600  m  gacha  baland 
bo'lgan tog' oldi tepaliklaridir. A dirlar tu p rog 'i to'q  bo'z tuproq bo'lib, 
efimerli cho'llar  tuprog'iga  o'xshaydi.  Lekin unga qaraganda  tarkibida 
organik  m oddalar  ko'p.  A dirlarning  ayrim  joylarida  tub  to g '  jinslari 
yoki  ulam ing  yemirilish  m ahsulotlari  q a ttiq   tuproq,  shag'al-tosh  va 
qum   s h a g 'a lla r  k o 'rin ib   tu ra d i.  A d irla r  iqlim i  c h o 'lla r  iq lim id an  
birm uncha farq qiladi.  A dirlarda jaziram a yoz kam  bo'lib, yog'in  k o 'p  
kuzatiladi.  Y og'ingarchilik  d av ri  h am   tekisliklardagiga  q a ra g a n d a  
birm uncha  uzoq  bo'ladi.  Y o g'in   kech  bahorda,  b a ’zan  yoz  boshida 
yog'adi. Adir o'simliklari asosan rang o'sim liklari formatsiyasidan tarkib 
topgan.  Biroq  cho'llar  zonasidan  farq   qilib  adirlarda  odatdagi  rang 
o'sim liklari  bilan  birgalikda  vegetatsiya  davri  uzoq  bo'lgan  b a ’zi  bir
www.ziyouz.com kutubxonasi


y illik   v a  k o ‘p  yillik  m u ra k k a b g u ld o s h la r.  S o y a b o n g u ld o sh la r, 
dukkakdoshlar  ham  o ‘sadi.  K arrak   skaligeriya  kovrak,  oqquray  va 
q o 'ziq u lo q lar  eng  k o ‘p  uchraydi.  Yuqori  adirlarni  har-xil  o ‘tla r  ( 
bug'doyiq, chalov) o'sadigan quruq dasht ishg'ol qilgan.  Bahorda rang 
o'sim liklarining  vegitatsiyasi  adirlarda, 
cho'llardagiga  qaraganda 
birm uncha  kechroq tugallanadi.  Bug'doyiq, chalov, qo'ziquloq kabilar 
esa  yozning  o'rtalarigacha  o'sadi.  Yuqori  adirning  tosh  chag'aliyon 
b ag 'irlarid a  butalar  o'sadi.  B utalar  orasida  odatda  pista,  bodom , 
tu y a sin g ren   va  qizilchaning  b a ’zi  tu rlari,  shuningdek,  yurineya, 
kam p irchopon,  b o 'ta k o 'z   kabi  k o 'p   yillik  yirik  o 'tla r  o 'sad i.  Adir 
poyasining ayrim joylarda dehqonchilik  qilinib, u yerda, asosan bug'doy 
va arpa ekiladi. Adir poyasining yog'in  ko'p yog'adigan yuqori qismida 
don  ekinlari  yaxshi  yetiladi.
T o g 'lar o 'rta poyasi o'simliklari  adirlar poyasining yuqorisini,  dengiz 
sathidan  1200-1500  m  dan  2800-3000  m  gacha  bo'lgan  balandliklami, 
tog'lar  poyasini  ishg'ol  qiladi.
A d irla rg a   n isb atan   to g '  poyasining  relyefi  birm uncha  notekis. 
O'zbekiston  tog'  poyasi katta maydonni ishg'ol qilmaydi,  Tyanshanning 
g 'arb iy   tarm oqlarida  (Q uram a  va  Chotqol  tizmalarida),  Pomir-Oloy 
tog'larida,  Zarafshon  tizmasida,  Turkiston  va  Hisor  tizmalarining  bir 
qismida  tipik  tog'  poyasini  ko'rish mumkin.
T og'  poyasining  o'sim liklari ju d a   xilma-xildir.  Bu  tog'  poyasining 
dengiz  sathidan  har  xil  balan d lik da  ekanligiga,  relyef  sharoiti,  yon 
bag'irlam ing tikligi va tog'lam ing tomonlariga nisbatan ekspozisityasiga 
bog'liqdir.
Tog' poyasining  bu barcha xususiyatlari  ekologik sharoitni juda xilma- 
xil  qilib  yuboradi.  Ana  shu  sharoitga  ko'ra,  o'simliklar  ham  turli joyda 
turlicha  bo'ladi,  biroq shunga qaram asdan tog'  poyasidagi  o'simliklarni 
ikki  asosiy  tipga:  dasht  o'sim liklari  va  daraxt-buta  o'simliklari  tipiga 
bo'lish  mumkin.
D a sh t  o'sim liklari  to g '  poyasining  aksari  quyi  qismida  o 'sad i  va 
u la r  aso san  bug'doyiq  h a r  xil  o 'tla r   ham da  dasht  form atsiyasidan 
ib o rat.
Bug'doyiq va har xil o 'tla r g'arbiy Tyanshanda, Zarafshon  tizmasida, 
Turkiston  tizmasining  shimoliy  yon  bag'irlarida  va  boshqa  rayonlarida 
k o 'p  uchraydi.  Bu yerda  k o 'p  yillik boshoqdosh o'simliklardan sanalgan 
bug'doyiq  eng  k o 'p   tarqalgan  bo'lib,  uning  bo'yi  50-70  sm  ga  yetadi,
www.ziyouz.com kutubxonasi


ikki  pallali  o'sim liklarning  q u rg ‘oqchilikka  chidam li  b a ’zi  tu rlari, 
masalan, qo‘ziquloq, astragal,  sentavriya, esparset, isparak  va boshqalar 
bug‘doyiqqa  aralashgan  holatda  o ‘sadi.  Bu  yerda  n a ’m atak,  yovvoyi 
olcha,  zirk,  tuyasingren,  butalar  b a ’zan  yon  bag‘irlarda  archalar  ham 
uchraydi.  0 ‘rmonsiz  bo'lgan  joylarda  shuvoq-chalov,  shuvoq-betaga 
singari  har-xil  o ‘t  dasht  formatsiyalari  vujudga  keladi.  Tog*  poyasining 
o'ziga  xos  xususiyati  shuki,  ayrim joylarda  birmuncha  qalin  o'rmonlar 
hosil  qiladigan daraxt va butalardan iborat.  K o'pgina formatsiyatlar bor 
ba’zi  tadqiqotchilar  bu poyani  o ‘rmon  yoki  daraxt butalar poyasi  deb 
atagan.
Tog*  poyasida  tutash  butazorlar  -   na’m atakzorlar  k o ‘p.  N a’matak, 
zirk,  tubulg‘i,  shilvi,  irg‘ay kabi  butalar keng tarqalgan.
Tog'larning 2000-2800 m balandligida daraxtlar k o ‘p. U lar nina bargli 
o'rm onlarni  hosil  qiladi.  O 'rta   Osiyo  tog'larida  Sminov  oq  qarag'ayi 
archalardan  o 'rik   archa,  savr  archa,  qizil  archa,  boshqalar  uchraydi. 
Toshkent  viloyatining  B o'stonliq  tum anidagi  O qtoshda,  Sam arqand 
v ilo y a tin in g   (Z arafsh o n   tiz m a sin in g   shim oliy  yon  b a g 'irla rid a ) 
O m onqo'tonda  daraxtsiz  yonbag 'irlarid a  o'rm on  m avzalari  vujudga 
keltirildi.
Yaylov baland tog'lar poyasi o'simliklari tog' poyasidan yuqori dengiz 
sath id a n   2700-2800  m  b a la n d lik d a n   boshlanib,  q o r  chizig'igacha 
bo'ladigan joylami yaylovlar (baland tog'lar) ishg'ol qiladi. Baland tog'lar 
poyasi  ikki  kenja  poyaga  ajratiladi.  Pastki  poyasi  «Subalp  poyasi», 
yuqorigi  poyasi  esa  «alp  poyasi»  deb  ataladi.  Pastki  kichik  poyasining 
iqlimi semam va sovuqroq bo'ladi.  Bu poyasida doim har-xil o'tloqlarda 
mezofil  formatsiyalar  o'sadi,  ulam ing  vakillari  toron,  sherolg'in,  ko'k 
sutlamalardir. Yaylovlar poyasining  pastki qismida o 't formatsiyalardan 
tashqari  yer  bag'irlab  o'sadigan  Turkiston  archasi  va  uchqatning  b a’zi 
turlaridan iborat buta daraxtlar ham uchraydi.  Poyasining yuqori qismida 
dengiz  sathidan  2300-3500  balandda  kichik-kichik  o'tloqlar  uchraydi. 
Bu  o 'tlo q la rd a   boshoqdoshlar,  ayiqtovonlar,  beshbarglardan  hosil 
bo'lgan  past  bo'yli  o 't  chala  butalar  o'sadi.  Baland  tog'lar  poyasining 
o'tloq  va  dasht  o'simliklari  yozda juda  yaxshi  yaylov  hisoblanadi,  lekin 
Tyanshanning  betaga  o 'sad ig an   bu  dasht  yerlarida  m ollar  yil  bo'yi 
boqiladi.
O 'rta   Osiyoda  bir  qancha  qo'riqxonalar  tashkil  yetilgan.  Tyanshan 
tog'  tizmasining janubiy  g'arbida  «Chotqol  tog'  o'rm on  qo'riqxonasi»,
www.ziyouz.com kutubxonasi


«Sari  Chelak  q o ‘riqxonasi»  tashkil  yetilgan.  Turkiston  tizma  tog‘ining 
g'arbiy qismida «Zomin tog*  o'rm on qo‘riqxonasi»  Hisor tog*  tizmasida 
ham,  N urotovda  ham  o ‘rmon  qo‘riqxonalari  tashkil  yetilgan.  Bunday 
o ‘rm onlarni  tashkil  qilishdan  m aqsad  tabiatni  o ‘simlik  boyliklarini 
muhofaza  qilishdir.
NAZORAT  SAVOLLARI
1.  0 ‘zbekiston  Respublikasining joylashishi  to ‘g‘risida  umumiy 
tushuncha  bering.
2.  Chorvachilikda  cho‘llam ing  ahamiyatini  tushuntiring.
3.  C ho'llarda  o ‘suvchi 
0
‘simlik  turlariga  tavsif bering.
4.  Dengiz  sathiga  nisbatan 
0
‘simlik  turlarining  zonalar  bo ‘ у lab 
tarqalishiga  ta ’rif bering.
5.  M uhofaza  qilinuvchi o'simliklarga qanday muhofaza choralari 
k o ‘rilgan?
I
www.ziyouz.com kutubxonasi




Download 6,59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   183




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish