Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari

Bakteriyalar  -   «Bakteriaphyta»  bo‘limi
Bakteriyalaming 3000 ga yaqin turi bor.  Bular bir hujayrali, ipsimon 
yoki  ip sim o n   sho xlangan  k o lo n iy ali  o rg an izm lard ir.  K o 'p c h ilik  
bakteriyalar  tabiatda  juda  keng  tarqalgan.  U lar  tuproq,  suv,  o'simlik 
tanasi,  hayvon  tanasida  atmosferada  ko'p  uchraydi.  M asalan,  qishda 
shahar  havosida  1  m3da  4,5  mingga  yaqin  bakteriya  aniqlangan,  yozda 
esa  bu  ko'rsatgich  10-25  mingni  tashkil  qilgan.  Qaynatilgan  kartoshka, 
non,  g o 'sh td a  tez  rivojlanadigan  «Bacillus  prodigiosus»ning  kattaligi
0,0008  mm   ni  tashkil  qiladi.  Bakteriyalar  hujayrasi  shakliga  qarab, 
sharsim on-kokklar,  tayoqchasim on-basillilar  va  bukilgan-spirillarga 
bo'linadi.
D u k k a k d o s h la r  oilasi  v a k illa rid a   ildiz  tu g a n ak   hosil  qiluvchi 
bakteriyalardan  «rhizobin  radicicolo»,  «bacteria  radicicola»  yashaydi. 
Bakteriyalarsiz  tabiatda  m odda  almashinuvi  kuzatilmaydi.  O'simlik  va 
hayvon qoldiqlarining  chirishida turli bakteriyalar ishtirok etib qo'lansa 
hidli  gazlar  hosil  bo'ladi.  Azotsiz  organik  m oddalarning  bakteriyalar 
faoliyati  natijasida  parchalanishi  achish deyiladi va u bir nechta  turlarga 
bo'linadi:
1. 
Sut  kislotali  achish  -   «lactobacterium  acidophilum»  va  boshqa 
bakteriyalar  faoliyati  natijasida  sodir  bo'ladi.  Hosil  bo'lgan sut  kislotasi 
oziq-ovqat  mahsulotlarini  uzoq m uddat  saqlashga  xizmat  qiladi.
2.  Moy  kislotali  achish  -   «clostridium  pasteurianum».
3.  Sirka  kislotali  achish -  «acetobacter aceti».
4.  Pektin  moddalarining  achishi  -   «slostridum  pertinovorum».
Hozigi vaqtda bakteriya va aktiomisentlaming roli yanada oshmoqda,
chunki  m editsina,  veterinariyada  va  chorvachilikda  qo'llanilayotgan 
antiboitiklar, aminokislotalr, vitaminlar olishda ulaming ahamiyati katta, 
ulam ing  qo'llanishi  esa  chorvachilik  mahsulotlarining  oshishiga  sabab 
bo'lm oq da.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Bacillus  thuringiensis»  (endobakterin,  dendrobasellin)  prepartlari 
o ‘simliklar  zararli  hasharotlarga  qarshi  ishlatilsa  tuganak  bakteriyalari 
p re p a ra tla ri  (azot  bak terin ,  n itro g in )  o ‘g ‘it  sifatid a  q o ‘llaniladi. 
B a k te riy a la rn in g   zara rli  to m o n i  ham   bor.  M a sa la n ,  o ziq -o v q at 
mahsulotlarining  ko‘plab  buzilishiga  bakteriyalar  sababchidir.  Misol 
uchun, «Clostridium botulinum botilizum taksoni» go‘sht, baliq, konserva 
mahsulotlarining  buzilishiga  olib  keladi.  Nitro  taksin  botulazimining  1 
gr moddasi  60  mlrd.  sichqonni  (1200000  tonna  tirik  vazni)  o ‘ldiradi.
V.  Algalogiya  -   su v o 'tlari  xlorofilli 
0 ‘simlik  b o 'lib ,  unda  faqat 
(varaqa)  tallom lar  bordir.  su v o 'tlar  k o ‘l,  daryo,  hovuz,  dengizlarda 
uchraydi.  Botqoqlarda  ariq,  k o ‘lmak  suvlarda,  zax  yerlarda,  ho‘l  tosh 
ustida,  tuproq ustida emas,  uning ustki qatlamida ham  b a’zida uchraydi. 
suvo'tlari  avtotrof organizmlardir,  xlorofilga  ega  bo‘lgani  uchun  suvda 
erkin  yoki  birikkan  holdagi  karb o nat  angidriddan  (C 0 2)  yorug‘likda 
uglerodni  o ‘zlashtiradi.
VI.  Hujayra  p o ‘sti  sellyulozadan,  b a’zan  shilimshiqlanuvchi  pektin 
m o d d ad an  ib o rat.  X ro m o to fo r  -   yuksak  o ‘sim liklardagi  xlorofill 
d o n a c h a la ri  kabi  vazifani 
0 ‘ta y d i,  fo to sin tezg a  y o rd am   beradi. 
Xromotofor -  xlorofil va boshqa pigmentlar bilan to ‘yingan, rangsiz oqsil 
moddadan iborat. Xromotoforda pirenoidlar zichlashgan oqsil tanachalar 
bor,  uning  tevaragida  kraxmal  to ‘playdi.  suvo‘tlarida  vakuola  yaxshi 
rivojlangan.  Hujayra  shirasida  qand,  oshlovchi  modda,  organik  kislota, 
tu zlar,  o k salat,  shavel  kislo ta,  kalsiy,  sulfat  y ig ‘iladi.  su v o 'tlari 
yorug'likdan tashqari temperaturaga ham muhtoj.  M asalan,  sovuq suvli 
dengizlarda laminariya va fukus, tropik joylarda, sovuq suvli dengizlarda 
sargassum  va  makrosist  deb  ataladigan  suvo'tlar  yashaydi.  Qutblarda 
qor  muz  eriyotgan joylarda  sovuqqa  chidamli  suvo'tlari  o'sadi,  ular 
moviy yashil tusga kiradi.  Aksincha,  boshqa moviy yashil suvo'tlar 69° S 
darajada  bo'lgan issiq buloqlarda yashaydi.  K o'l va dengizlarda  mayda 
suvo'tlari  son  -  sanoqsiz planktonlar  tarkibiga  kiradi.  Plankton -  suvda 
qalqib  yuradigan  hayvon  va  o'simlik  organizmlar  yig'indisi  bo'lib,  ular 
suvning  tiniqligi  yorug'likning  kirib  borishiga  q arab   suvda  har  -xil 
chuqurlikda,  100-200  metr  chuqurlikda  ham  yashaydi.  Ba’zi  suvo'tlari 
suv  betida  suzib  yurib  fitoplankton  hosil  qiladi,  b a ’zilari  suv  tagiga 
cho'kib,  o'simlik  hayvon  organizm lar  to'dasidan  bentos  hosil  qiladi. 
suvo'tlarida  otalik  va  onalik  hujayrasining  qo'shilishi  uch  xil:
l.Izogamiya -   «izos»  o'xshash,  «gameyn» -   qo'shilish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2.  Geterogamiya  -   «getrom»  -   har  xil  otalik  gameta  kichik,  onalik 
gameta  kattaroq  bo‘ladi,  ikkalasi  harakatchanlik  xususiyatiga ega.
3.  O ogam iya  -   «ооп»  -   tuxum ,  urg'ochi  tuxum   h u jayra  yirik 
harakatsiz,  erkak jinsiy  hujayra  harakatchan  bo'ladi.
Suvo'tlarining 20  mingga yaqin  turi  bo'lib,  ular 6  ta sinfga bo'linadi: 
Sariq-yashil  suvo'tlar;
-  
Ko'k-yashil  suvo'tlar;
Yashil  suvo'tlar;
D iatom   suvo'tlar;
Q o 'n g 'ir  suvo'tlar;
-  
Qizil  suvo'tlar.
Fungi  -  zam burug'lar  tallofit,  xlorofilsiz,  getrotrof  o'sim lik  ya’ni 
tayyor  organik  moddalar  bilan  oziqlanadi,  saprofit  zam burug'lar  o'lik 
organik  substratlarga  o'rnashib  oladi.
Mitseliy  bo'linish yo'li bilan vegetativ ko'payadi.  Achitqi zamburug'i 
kurtaklanadi  hamda vegetativ urchiydi,  jinssiz urchish sporalar yordami 
bilan bo'ladi.  Jinsiy jarayonda 2 ta hujayra ichidagi hamma narsalaming 
bir-biri bilan aralashib ketishi natijasida zigota hosil bo'ladi. Zamburug'lar 
ev oly u tsion   ja ra y o n d a   s u v o 'tla rid a n   pay do   b o 'lg a n ,  b a ’zi  bir 
zam burug'lar  oddiy  xlorofilsiz  xivchinli  organizmlardan  kelib  chiqqan. 
Zam burug'lar  5  ta  sinfga  bo'linadi.
1.  Arximisetlar -  «Archimycetes».
2.  Fikomisetlar -  «Phycomycetes».
3.  Askomisetlar  -  «Ascomycetes».
4.  Bazidiomisetlar -  «Basidiomycets».
5.  Takomillashmagan  zam burug'lar -   «Tungi  impefecti».
Arximisetlar -  karam ko'chatida qora bo'g'iz kasalligiga  yo'liqtiradi.
(Olpidiy  zam burug'i  -   «olpidium  brassicae»).
O o m ise tla r-sa p ro le g iy a   (S ap ro leg ia)  su v la rd a   b a lc h iq la rd a , 
o 'la k sa la rd a ,  baliq  tux u m larid a  parazit  yashaydi.  M asalan,  suvga 
tashlangan pashsha o'laksasi bir necha kundan keyin oq momiq mitselliy 
bilan  q o p la n ad i.  R izo id   y o rd am id a  h ash aro t  tan asig a  yopishadi. 
Anteridiy bilan tuxum hujayra qo'shilib oogoniyni hosil qiladi. Oosporaga 
aylanadi  va jinsiy  ko'payadi.
Fitoftora  («Phytophtora  infesans»)  kartoshkada  chirish  kasalligini 
keltirib  chiqaradi.
Zigomisetlarga  M ukor  (M ucor mucedo)  oq  m og'or
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Oliy  zam burugiar
Xaltali zamburug‘lar  Pinisillni  mog‘ol  -aspergil  (Aspergillius)
Siyox zamburug‘i  -  penisill  (Penicillium)
Un Shudring  Qoramug‘  (Claviceps  purpurea)
Bazidial zam burugiar  Qora  kuya.  Zang  zam burug‘i  zirk bargida  - 
piknidiya  deb ataladi.