196
буни тезда спорт ютуқларига айлантириш ушун шарт-
шароитлар яратади.
Узунлиги
цар
хил
чиклларни
алмашлаб
туриш
ихтисосланиш предмети вақт-вақти билан янгиланиб турадиган
(мусобақалар дастури фзгариши муносабати билан) гимнастика
ва бошқа спорт турлари ушун цам мувофиқ келади. Узун
чикллар янги дастурни фзлаштириб олишга, қисқалари
эса -
фзлаштириб олинган дастурни ғоят тез суръатда такомил-
лаштиришга имкон беради.
Спортнинг айрим турларида машғулот чиклининг
умумий узунлиги бир хил бфлганда цам, машғулот айрим
даврларининг муддатлари бир-биридан анша фарқ қилади.
Спортнинг шидамлилик талаб этадиган турларида цамда
кфпкурашларда
ихтисослашажтганда
тайжрлов
даврининг
муддати энг кфп бфлади. Энг катта мусобақа
даври командали
спорт фйинлари, айниқса, футбол ушун характерлидир. Бу
команда спорт формасини («
умумкоманда» спорт форма-сини)
фйиншиларни бир-бири билан мунтазам суратда алмаштириб
туриш цисобига индивидуал спорт формасига қараганда кфпроқ
муддат сақлаб туриш мумкинлиги билан изоцланади.
Иккиншидан, спортнинг цар хил турларида даврларнинг
структуралари турлиша бфлади. Масалан, спортнинг «мавсу-
мий» турларидаги тайжрлов даврида икки асосий босқиш
(умумий тайжргарлик ва махсус тайжргарлик босқишлари)дан
ташқари яна оралиқ босқиш жки кишик босқишлар бфлиши
мумкин. Зарур мавсуми шароит (қор, муз ва шунга фхшашлар)
бфлмаслиги бир қатор цолларда махсус-тайжрлов босқишини
орқага суриб, машғулотнинг спечифик воситаларини уларга
фхшаш, лекин уларнинг фрнини тфлиқ
боса олмайдиган
(имитачион ва цоказо) машқлар билан алмаштиришга мажбур
этади.
Спортнинг айрим турларида мусобақа даврининг структу-
раси янада кфпроқ фзига хос хусусиятга эга. Бу соцада яккама-
якка олишувлар гуруци айниқса яққол ажралиб туради. Бу ерда
197
мусобақа даври бир-бири орасида аншагина катта интервал бор
турнир характеридаги нисбатан кам мусобақалардан иборат
бфлади. Турнир мусобақаларига бевосита махсус тайжргарлик,
мусобақанинг фзи цамда мусобақадан кейинги дам олиш
мусобақа даври структурасини, ғоят мураккаблаштириб юбора-
диган фзига хос ишки чикллар цосил этади.
Ушиншидан, тайжргарлик томонлари билан машғулот
чиклидаги айрим воситаларнинг
нисбати бир-биридан анша
фарқ қилади. Масалан, кфпкурашшилар машғулотида умумий
ва махсус жисмоний тайжргарликнинг нисбати даврлар ва чикл
босқишлари бфйиша кфпкурашдан кфра торроқ спорт ихтисо-
сидагига қараганда камроқ фзгаради. Тактикаси ницоятда
хилма-хил ва мураккаб спорт турларидаги (спорт фйинлари,
яккама-якка олишувлар) машғулотда тактик тайжргарликнинг
салмоғи тайжргарлик даврининг иккинши этапида бошқа
характердаги спорт турларидан ихтисослашажтганидан кфра
анша кфпроқ миқжсда фсади. Спорт фйинлари чикл босқиш-
ларидаги мусобақаларнинг сони бошқа бир қатор
спорт
турларига қараганда анша камроқ фзгаради ва цоказо.
Тфртиншидан, спорт турларининг хусусиятига қараб
машғулотнинг даврлари ва босқишлари бфйиша юкламалар
динамикасининг хусусий тенденчиялари цам бир-биридан
фарқ қилади. Масалан, стайерларнинг машғулотидаги куш
талаб юкламалар динамикаси спринтерлар машғулотидагига
қараганда бошқашароқ бфлади. Спортнинг тезкор-кушлилик
характеридаги турларида спечифик юкламалар интенсивлиги
спортнинг шидамлилик талаб қиладиган турларига қараганда
тезроқ фзининг максимум даражасига интилади ва цоказо.
Юқорида айтилганларнинг цаммасидан кфриниб туриб-
дики, спорт машғулотини
даврлашнинг умумий тартиби
спортнинг цар бир тури ушун унинг спечификасига қатъиян
мувофиқ келадиган тарзда тадбиқ этилиши керак. Бироқ
умумийлик билан махсусликни бир-бирига қарама-қарши
қфйиш ва спорт турларининг фзига хослигини бацона қилиб,