1. Xioniylar, kidariylar va eftaliylar. Turk hoqonligi. Hoqonlik davrida O’rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy va madaniy rivoji



Download 0,67 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/9
Sana20.09.2021
Hajmi0,67 Mb.
#179717
1   2   3   4   5   6   7   8   9
Bog'liq
4-мавзу

Kalom  ilmi.  Islomiy  ilmlar  haqida gapirilganda,  kalom  ilmini  aytmaslik  

mumkin  emas.  Kalom ilmi o’zi  nima?   Umumiy  qilib  aytganda,  kalom  ilmi  

deb,    diniy    aqidalar    va    ularning    usullarini    aqliy    va    naqliy    dalillar    asosida  

talqin    qilib,    ular    ichidagi    har    qanday    shubhali,    bir    tomonlama    qarashlarga  

barham    beradigan    ilmga  aytiladi.    Kalom    il mi  bilan    shug’ullanuvchi    olimlar  

mutakallimlar  deyiladi.  Kalom  arabcha - nutq,  jumla,  gap-so’z  degan ma’nolarni  

anglatadi.   Boshqacha  aytganda,  bu  ilm  islom  falsafasi,  aqidaviy  masalalarni  

o’rganadi.  Islom  dinimizda  aqida  masalasi  juda ahamiyatli  hisoblangan.  Aytish  

mumkinki,  bugun  aqidaviy  kelishmovchiliklar,  ixtiloflar  kuchaygan  bir  paytda  

kalom ilmi  eng muqobil  ma’rifiy,  ta’sirchan  kuch  vazifasini  o’tashi  shubhasiz.  

Munozaralar, ortiqcha ehtiroslarga  berilish, ba’zan janjallarga  aylanib  ketadigan  

ko’p  omillar  aqidaviy  masalaga  kelib  taqaladi.  Aqidaviylikdan  mutaassiblik  

paydo  bo’lishi  hech  gap  emas.  Mutaassiblar  ko’pincha  noto’g’ri  ta’limotlarga  



yopishib    olishadi­da,    bir    tomonlama    fikr  yuritib,    boshqalarning  fikr-

mulohazalarini  tan  olmay  inkor    qilishadi.    Shuning  uchun    kalom    ilmi    islom  

falsafasi    ham    deyilgan.    E’tiborga  molik  tomoni  shundaki,  yurtimizdan    buyuk  

mutakallimlar  yetishib  chiqqan bo’lib, o’rta  asrlarda faoliyat ko’r satgan mashhur 

olim  imom  Abu  Mansur  al-Moturidiy  (870-944)  kalom  ilmida    yuksak    darajaga  

erishganlardan  biridir.  Imom    al-Moturidiy,    eng  avvalo,    kalom    ilmi    sohasida  

tom ma’noda  tarixiy  ishlar  qilgan,  o’ziga  xos  maktab  yaratgan  va  bu  maktab   

o’shandan  buyon  uning  tabarruk  nomi  bilan  Moturidiya maktabi (yo’nalishi)  

deb  yuritiladi.  U,  shuningdek,  fiqh ilmi  rivojiga  ham  ulkan  hissa  qo’shgan  

allomalardan biri. 

O’rta asrlarda  yashab  o’tgan  ko’p allomalardan  farqli  o’laroq,   imom al-

Moturidiy  xorijiy  yurtlarga  safar  qilmagan.  Ehtimol,  shu bois  uning ta’limoti, 

xususan, kalom  ilmi  sohasidagi  ta’limoti  ham  olim  yashagan  davrda  boshqa  

o’lkalarga      keng  ko’lamda    tarqalmadi.    Muqoyasa    uchun    aytadigan    bo’lsak,  

kalom    ilmining    benazir    allomalardan    yana  biri  –  Ash’ariya    maktabining  

asoschisi    imom    Abulhasan    al-Ash’ariy    Bag’dodda    yashab    faoliyat  

ko’rsatganligi tufayli  uning  nomi  ham,  ta’limoti  ham  olim yashagan  davrdan  

e’tiboran  musulmon  Sharqida  ancha  ma’lum  bo’lgan. 

Imom    Abu    Mansur  al-Moturidiyning  kalom  va  fiqh  ilmlari    sohasidagi  

qarashlari  uning  «Kitob  at-tavhid»  va  «Kitob  ta’vilot  ahl  as-sunna»  asarlarida  

bayon  etilgan.  Bu  boradagi  ko’p  qimmatli  ma’lumotlar  allomaning   vafotidan  

keyin    Motrudiya    ta’limotiga    bag’ishlab  yaratilgan    qator    asarlarda  ham  o’z 

ifodasini  topgan.  Bilish  (ma’rifat)  nazariyasi  kalom  ilmi bilan  shug’ullangan 

olimlarning doim diqqat-e’tiborida bo’lgan.  Bu  masala bilan ilmiy  asosda jid diy 

shug’ullangan  olimlardan  biri  ham  - Abu Mansur  al-Moturidiy.  Uning qalamiga  

mansub    ikkala    yirik  asar    -  «Kitob    at-tavhid»    va    «Ta’vilot    ahl  as-sunna»  

dastlabki  qismlaridanoq  bilish  nazariyasiga  bag’ishlangan.  Ayniqsa,  «Kitob  at -

tavhid»    asari    kalom    ilmidagi    bilish    nazariyasiga    oid    eng  dastlabki    manba  

bo’lib,    unda    ushbu    masala  g’oyatda    nafis    uslubda    ifoda    etiladi.    Imom  al -

Moturidiy  ta’limotiga  ko’ra,  bilishning  uch  asosiy  manbai  bor:  hissiy  (sezgi  

a’zolari  vositasida) bilish,  naql  (rivoyatlar  vositasida, ya’ni  Qur’on oyatlari  va  

hadislar    asosida    bilish)    va    aql    (idrok)    vositasida.  Mavridi    kelganda    shuni  

ta’kidlash    kerakki,    imom    al-Moturidiyning  bilish    nazariyasida    aql-idrokning  

alohida  o’rni  bor va  unga  ayricha  ahamiyat  beriladi.  

Imom    al-Moturidiyning    boshqa  yirik    asari    «Ta’vilot    ahl  as -sunna»    yoki  

«Ta’vilot  ul-Qur’on»  deb  ataladi.  Mazkur  asarning  ilmiy  va amaliy  ahamiyati  

juda    katta.  U    ahli    sunna    ulamolari      tomo nidan    Qur’oni  karimni    sharhlash  

(ta’vil  qilish)  bo’yicha  qilingan  dastlabki  jiddiy  urinish  bo’lib,  bu sharh  aql  

va  naql  nuqtai nazaridan  amalga  oshirilganligi  bilan  ajralib  turadi.  Boshqacha  

aytganda,  Qur’oni  karim  imom al-Moturidiyning  kalom  ilmiga  oid  ta’limoti  

nuqtai  nazaridan  turib  tafsir  qilingan.   

Imom  al-Moturidiyning  fikricha,  insonlarning    yomon  xulqlari  –  gunohlari  

Allohning  irodasi  bilan  (chunki Alloh  bu  ishlarni  taqdir  qilgan), lekin  uning 

roziligisiz amalga oshiriladi.  Alloh  taolo  insonlarni  erkini  o’ziga  bergan  holda  

yaratgan,    ya’ni    shu    harakatlarni    azalda    taqdir    etib    qo’ygan    bo’lsa -da,  

insonning  ba’zi  ishlariga  sohib  ixtiyorligi  ham  bor.  Buni  imom al -Moturidiy 

«af’oli  ixtiyoriy»  deb  atab,  «insonda  iroda erkinligi  mavjud»  deb  hisoblaydi.  



Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  imom  al -Moturidiyning  «Kitob  at-tavhid»  

va  «Ta’vilot  ahl as-sunna»  asarlari  buyuk  alloma merosini  o’rganishda  alohida  

ahamiyatga  ega.  Ularda  islom  dini  falsafasini  tashkil  etadigan  kalom  ilmining  

turli    masalalarida  talay   haqqoniy   fikrlar  ilgari   surilgan, aqidaviy   haqiqatdan  

adashgan  firqalar  ilmiy  nuqtai  nazardan  tanqid  qilingan.  

O’tgan yili 2700 yillik tarixini nishonlagan Qarshi (Nasaf)dan yetishib chiqqan 

yirik olim  Abul  Mu’yin an-Nasafiy (1027-1124) o’zining  ma’naviy ustozi imom al-

Moturidiy  ta’limotini  yangi  g’oyalar  bilan  boyitib  moturidiya  ta’limotining  butun 

Sharq mamlakatlariga tarqalishida ulkan hissasini qo’shdi. Uning qalamiga mansub 

«Tabsirat  al-adilla»,  «Bahr  al-kalom»  va  «Kitob  at-tamhid  li  qavoid  at-tavhid» 

nomli kalomiy asarlari aqidaviy masalalarni chuqur, ayni vaqtda sodda va ixcham 

tarzda  sharhlaydigan  muhim  manbalardan  hisoblanadi.  O’rni  kelganda  ayti sh 

kerakki,  Toshkent  islom  universitetining  yosh  tadqiqotchilari  Abul  Mu’yin  an -

Nasafiyning  asarlari  ustida  talay  ilmiy  tadqiqotlarni  amalga  oshirgan  bo’lib,  bu 

xayrli  ishlar  kelajakda  yanada  davom  ettiriladi.  Nasaflik  yana  bir  taniqli  olim 

Makhul an-Nasafiy (vafoti 930 yil) ham o’zining «Kitob ar-rad ala ahl al-bidat val 

ahva» (Bidat ahli va aynigan havoiylarga raddiya kitobi)nomli asarida o’sha davrda 

paydo  bo’lib,  xilma  xil  ixtiloflarni  keltirib  chiqargan  ko’plab  diniy  oqimlar  va 

firqalar haqida to’liq ma’lumotlarni olish mumkin. Muallif ushbu qimmatli asarida 

o’rta  asrlarda  islom  olamida  paydo  bo’lgan  ko’p  sonli  oqimlarni  olti  guruhga 

ajratib  keltirgan:  qadariya,  jahmiya,  rofiziya,  haruriya,  jabariya,  murji’a.  O’z 

navbatida,  har  bir  guruh  12  toifaga  ajratilgan  bo’lib,  asarda  jami  72  guruh  va 

firqalar, ularning tasniflari haqida bayon qiladi. Makhul an-Nasafiy bu guruhlardan 

har  biri  ilgari  surgan  botil  g’oyalar  va  asossiz  da’volarning  bid’at  va  xurofot 

ekanligiga  Qur’oni  Karim  oyatlari  va  Payg’ambarimiz  Muhammad  a.s.ning 

hadislaridan dalillar keltirgan holda o’z raddiyalarini bildiradi. Mazkur oqimlarga 

nisbatan hanafiya mazhabi nuqtai nazaridan turib yozilgan ushbu asar ayni vaqtda 

islom dinidagi turli-tuman oqimlar tarixi to’g’risidagi dastlabki asarlardan sanalib, 

ular  haqida  mukammal  ma’lumot  beruvchi  qimmatli  manbadir.  Shu  bilan  birga 

asarda zikr etilgan oqimlarning o’ziga xos xususiyatlari qiyosiy tadqiq etish uchun 

yetarli darajada bayon etilganligi asar ahamiyatini yanada oshirishga xizmat qiladi.  

Bundan  qariyb  10  asr  muqaddam  yashab  o’tgan  xorazmlik  buyuk  alloma 

Mahmud  az-Zamaxshariyning  hayoti  va  merosiga  bir  nazap  solaylik.  Jismoniy 

nogironligiga  (og’ir  kasalga  chalingani  tufayli  yoshligida  bir  oyog’i  kesilgan) 

qaramasdan  bu  zot  ilmu  irfon  talabida  o’z  umrining  aksar  qismini  uzoq 

mamlakatlarda safarda, musofirchilikda o’tkazadi. Makkai mukarramada olti yilga 

yaqin  yashadi.  Shu  bois  hech  bir  olimga  nasib  etmagan  Jorulloh  (Allohning 

qo’shnisi) degan yuksak maqomga sazovor bo’ldi. U butun umrini ilmga  bag’ishladi 

va  ilm­fanning  turli  sohalariga  oid  oltmishga  yaqin  asarlar  yaratdi.  Bundan  bir 

necha  yil  muqaddam  muhtaram  Prezidentimiz  Xorazm  viloyat  kengashining 

navbatdan  tashqari  sessiyasida  so’zlagan  nutqida  bu  benazir  allomaning  jahon 

tamadduniga  qo’shgan  ulkan  hissasi  haqida  to’xtalib,  bir  arab  mutafakkirining 





Download 0,67 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish