O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti

1.  Boshlang‘ich sinfda matematika darsi va o‘qitishning turli shakllari. 
Maktabda  matematika  o‘qitishni  uyushtirishning    tarixiy,  murakkab,  ko‘p  yillik  tajribada 
tekshirilgan va  hozirgi  zamonning asosiy talablariga javob beradigan shakli darsdir. 
O‘quvchilarning matematik  bilimlarni o‘zlashtirishi faqat o‘quv ishida  to‘g‘ri metod tanlashga 
bog‘liq bo‘lmasdan, balki o‘quv jarayonini tashkil qilish formasiga ham bog‘liqdir. Dars deb dastur  
bo‘yicha    belgilangan,  aniq  jadval    asosida,    aniq  vaqt  mobaynida  o‘qituvchi  rahbarligida 
o‘quvchilarning o‘zgarmas soni bilan tashkil etilgan o‘quv ishiga aytiladi. 
Dars vaqtida o‘quvchilar  matematikadan nazariy ma’lumotga, hisoblash  malakasiga,  masala 
yechish, har xil  o‘lchashlarni bajarishga o‘rganadilar, ya’ni darsda  hamma o‘quv ishlari bajariladi. 
Matematika    darsining    o‘ziga  xos  tomonlari,  eng  avvalo,  bu  o‘quv  predmetining 
xususiyatlaridan  kelib  chiqadi.    Bu  xususiyatdan  biri    shundan  iboratki,    unda  arifmetik  material 
bilan bir vaqtda algebra va geometriya elementlari ham  o‘rganiladi.   
 Matematika    boshlang‘ich  kursining    boshqa  o‘ziga  xos  tomoni  nazariy-amaliy  masalarning 
birgalikda qaralishidir. Shuning uchun har bir darsda yangi bilimlar berilishi bilan unga doir amaliy 
uquv va malakalar singdiriladi. 
Odatda darsda bir necha didaktik materiallar amalga oshiriladi: yangi materialni o‘tish; o‘tilgan 
mavzuni    mustahkamlash;  bilimlarni  mustahkamlash;  bilimlarni  umumlashtirish,  tizimlashtirish; 
mustahkam o‘quv va malakalar hosil qilish va hokazo. 
    Matematika    darslarining  o‘ziga  xos  yana  bir  tomoni  shundaki,  bu  -  o‘quv    materialining 
abstraktligidir.  Shuning  uchun    ko‘rgazmali  vositalar,  o‘qitishning  faol  metodlarini  sinchiklab 
tanlash, o‘quvchilarning faolligi, sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasi kabilarga ham bog‘liq. 

---

25 
 
Matematika    darsida  turli-tuman  tarbiyaviy  vazifalar  ham  hal  qilinadi.  O‘quvchilarda 
kuzatuvchanlikni, ziyraklikni, atrofga tanqidiy qarashni,  ishda tashabbuskorlikni,  mas’uliyatni  va 
sof  vijdonlilikni,  to‘g‘ri  va  aniq  so‘zlashni,  hisoblash,  o‘lchash  va  yozuvlarda  aniqlikni, 
mehnatsevarlik va qiyinchiliklarni yengish xislatlarini tarbiyalaydi. 
 O‘quv ishini tashkil etishning darsdan tashqari quyidagi shakllari mavjud: 
1. Mustaqil uy ishlari. 
2. O‘quvchilari bilan yakka  va guruh mashg‘ulotlari. 
3. Matematikaga qobiliyatli o‘quvchilar  bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar. 
4. Matematikadan sinfdan tashqari mashg‘ulotlar. 
5. O‘quvchilar  bilan ishlab chiqarishga, tabiatga  ekskursiya. 
 Bu    yerda  sanab  o‘tilgan  ish  shakllari  va      dars  bir-birini  to‘ldiradi.  Asosiy  masala  darsga 
taalluqlidir.  Darsda    hamma  ishlarga  bevosita  o‘qituvchi  rahbarlik  qiladi.  Qo‘shimcha 
mashg‘ulotlarda  esa  ish  o‘qituvchining  o‘zi  tomonidan  yoki  o‘qituvchi  rahbarligida  o‘quvchilar 
tomonidan bajariladi. 
      2. Boshlang‘ich  sinflarda  matematika darslar tizimi 
O‘quvchilar  bilan har bir darsda bir necha tushunchalar bilan ish olib boriladi. Har birini shu 
darsning  turli  bosqichlarida  o‘zlashtirishi  mumkin.  Har  bir  tushunchani  tushunish  boshqa  bir 
tushunchani  takrorlash,  esga  olish    bilan  olib  borilsa,  bu  tushuncha  esa  keyingi    tushunchalarni 
tushuntirish uchun xizmat qiladi. O‘qitish jarayonida har bir o‘quv materiali rivojlantirilgan holda 
olib boriladi, bu o‘quv materiali o‘zidan keyin o‘qitiladigan  materiallarni tushunish uchun poydevor 
bo‘ladi. Boshqa tushunchaning o‘zlashtirilish  jarayonini qarasak, u  bir necha darslarning o‘zaro  
bog‘liqli  o‘qitilishi natijasida hosil bo‘ladi.  Shunday qilib matematik  tushunchalarini hosil qilish 
birgina darsning o‘zida hosil qilinmasdan, balki o‘zaro  aloqada bo‘lgan bir qancha darslarni o‘tish 
jarayonida hosil qilinadi. Bunday darslarni birgalikda darslar tizimi deb ataymiz. 
Shuning uchun o‘qituvchi mavzuning mazmunini  ochadigan  darslarni mantiqiy ketma-ketlikda 
joylashtirishi kerak. 
Darslar  sistemasining  tuzilishidagi  eng  katta  talab  darsning    o‘quv-tarbiyaviy  maqsadini 
e’tiborga olish, o‘qitish tamoyillarining metodik va umumpedagogik tomonlarini hisobga olishdir.  
Mavzu    bo‘yicha  yaxshi  o‘ylangan  darslar  tizimining  o‘quv  vaqtini  mavzuchalarga    to‘g‘ri 
taqsimlashga bog‘liq. 
Unda o‘quvchilarning mustaqilligini hosil qilish, xususiy misollarni qarash, xususiy xulosalar 
chiqarish, undan umumuy  xulosalar  chiqarishga olib kelish diqqat markazida  turishi  lozim. Bu 
bilimlar  darslar  tizimida  hosil  qilinib,  mustahkamlangandan  keyin  misol  va  masalalar  yechishni 
ta’minlashi kerak. Undan keyin mashqlar yordamida malakalarni  qayta ishlashi, shuningdek, hosil 
qilingan bilimlarni    doimo bir tizimga  keltirish va umumlashtirishni ham ta’minlash kerak. 
     Dasturning  qandaydir  mavzusining  mazmunini  aniqlashda,  mavzu  materialini    dars 
vaqtlariga  taqsimlashda, ya’ni bilimlarni  o‘zlashtirishga quyidagi asosiy bosqichlar qaraladi. 
1. Yangi  materialni o‘qitishga tayyorlash. 
2. Yangi o‘quv  materialini idrok qilish va  yangi bilimlarni hosil qilish. 
3. Bilimlarni mustahkamlash va  turli xil mashqlar orqali  
    malakalarni hosil qilish. 
4. Bilimlarni takrorlash, umumlashtirish va bir tizimga  keltirish. 
5. Bilim va  malakalarni tekshirish. 
Misol sifatida  1-sinfda  «Ikkinchi o‘nlikda raqamlash»   mavzusini o‘qitishdagi darslar tizimini 
qaraymiz. Bu mavzuni o‘qitishda:  
1.   Og‘zaki raqamlash. 
2. Qo‘shish va ayirishni qarash  orqali yozma raqamlash bosqichlariga e’tibor berish kerak.  
Bu mavzuni  o‘qitishda  quyidagicha reja tuzish mumin. 
1-dars. 2-o‘nlikdagi sonlarni  raqamlash, bir xonali sonlarni raqamlash va taqqoslash bazasida 
tuziladi,  shuning  uchun  darsning  boshqa  bir  sonlarni  raqamlash  va  uning  umumiy  savollari 
takrorlanishi    kerak.  Shundan  keyin  bir  va    birlik,  o‘n  va  o‘nlik,  o‘nta  narsani  bitta  birlikka 
birlashtirish haqida tushuncha. 
2-dars.    2-o‘nlikning    har  bir  sonini  ifodalash,    uning    o‘nlik    tuzilishi,  20  ichida  hisoblash, 
sonlarning    natural  ketma-ketligi  o‘qitiladi.  Barcha  ishlar  ko‘rgazma  qurol  asosida    raqamlash 
qoidalari va tamoyillari asosida  bajariladi. 

---

26 
 
     3-dars. Detsimetr. «Detsimetr va santimetr»   uzunlik birliklari va ular orasidagi bog‘lanish 
bilan tanishtirish raqamlashni o‘qitishda  yordam beradi, aksincha raqamlash bilimlari bu uzunlik  
birliklarini yaxshi tushunishga yordam beradi. Shuningdek, sodda va murakkab ismli sonlar haqida 
tushuncha beriladi. 
4-dars.    Og‘zaki  raqamlash  va  dastlabki  uch    darsda  hosil  qilingan  bilim  va    malakalarni 
mustahkamlash. 
5-dars.  2-o‘nlikdagi sonlarni  yozma raqamlash: sonlarni raqam bilan ifodalash usuli va sonlarni 
o‘qish. Bu yerda  o‘quvchilar  diqqatini yangi sonlarni  raqamlash uchun  yangi raqamlar kiritish 
talab  qilinmasligini,  balki  o‘ngdan  chapga  qarab  o‘qishda  birinchi  o‘rinda  birliklarni,  ikkinchi 
o‘rinda o‘nliklarni yozishni kelishib olishni uqtirish kerak.  Bu  bilan  o‘rinlariga qarab raqamlarning 
qiymatini  o‘zgarishini o‘rgatish mumkin.  
6-dars.    2-o‘nlik  sonlarini    o‘qishi  va  yozishi  uchun  mashqlar  bajarish.  Oldingi  darslardan 
olingan bilimlar mustahkamlanadi. Bu yerda   sonlarni  mustahkamlashga doir mashqlar juda ham 
foydalidir. 
 Masalan, «to‘g‘ri taqqoslash hosil qilish uchun tanlangan belgini qo‘ying:  13...14, tanlangan 
sonlarni qo‘ying: 15>...,11<...,12<..., (1-o‘nlik, 6 birlik>...,2 o‘nlik... 1 o‘nlik 2 birlik...)». 
7-dars. Raqamlash bilimlariga asoslangan holda  qo‘shish va ayirishni  bajarish. Agar  oldingi 
darslarda  13+1, 14-1, 10+2,   17-7, 17-10 kabi ifodalarning qiymatlarini og‘zaki topgan bo‘lsalar, 
endi   bunday misollarni yechishni yozma bajarishga  erishadilar. 
8  va  9-darslar.    2-o‘nlik  sonlarini  og‘zaki  va  yozma  raqamlagan  bilimlarini  mustahkamlash, 
umumlashtirish va bir tizimga  keltirish 
10-dars.  2-o‘nlik sonlarini raqamlash haqida  bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish. 
Bunday tizimdagi darslar bir-biri bilan bog‘langan, bir g‘oyaga birlashtirilgan,  bu darslarning 
har  biri  tushunchalarni  shakllantirish  umumuy  masalalarining  bir  qismini  hal  kilgan  bo‘ladi. 
O‘quvchilarga hosil qilingan bilimlar bu bilimlarni mustahkamlashga taalluqli turli xil masalalarni 
bajarishga  tatbiq qilinadi.