Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қЎмитаси тошкент ахборот технологиялари университети

2. 
Хўжалик жараёнлари натижасида балансдаги ўзгаришлар. 
Корхона фаолиятини амалга ошириш давомида турли жараёнлар рўй 
бериб, бу жараёнлар натижасида шу корхонасига тегишли бўлган хўжалик 
маблағлари ва уларнинг ташкил топиш манбалари таркибий ва миқдорий 
жихатдан ўзгаради. Балансга таъриф берилганида унинг икки қисми - актив 
ва пассив томонлари мос равишда хўжалик маблағлари ва хўжалик 
маблағларини ташкил топиш манбаларини акс эттиради дейилди. Демак, 
табиийки, хўжалик маблағлари ва улар ташкил топиш манбаларининг 
хўжалик жараёни натижасида ўзгариши балансда ўзгариш рўй беришига 
олиб келади. Сабаби ўзгариш натижасида хўжалик маблағининг ўзаро икки 
тури ёки, маблағ манбалари турларининг икки ёки ундан ортиги ўзгариши 
ёки ҳам маблағ ва ҳам улар ташкил топиш манбалари бирданига ўзгариши 
мумкин.
Хўжалик жараёнларининг балансдаги ўзгаришларга таъсирини 4 турга 
ажратиш мумкин. Қуйида шу хил ўзгаришларга мисол келтирамиз. 
1.
Жараён. Кассадан сафар харажатлари учун ҳисобдор шахсга 5000 
сўм берилди. Бу жараён натижасида балансдаги айланма маблағлар 
бўлимининг пул маблағлари моддасида камайиш рўй берди. Шу бўлимнинг 
дебиторлар моддасида эса, корхона учун дебитор бўлган ҳисобдор шахснинг 
ҳисобдорлик суммаси кўпайди. Кўриниб турибдики, бу жараён натижасида 
баланснинг актив қисмидаги моддаларнинг бирида купайиш, яна бирида эса 
камайиш рўй беради. Балансдаги бу ўзгариш бир хилдаги ўзгариш бўлиб, уни 
шартли равишда қўйидагича белгилаймиз: 
А + А - 
2.
Жараён. Ходимларга ҳисобланган иш ҳақидан даромад солиги 
ушлаб колиндаи 20.000 сум. Бу жараённинг маъноси цуки, ходимлар билан 
меҳнат ҳақи юзасидан ҳисоблашиш суммаси камайди. Ушлаб қолинган 
даромад солиги бюджетга ўтказилиши лозимлиги сасабли, бюджет билан 
ҳисоблашиш- суммаси кўпайди. 
Демак баланс пассиви бир моддасида купайиш, иккинчи моддасида эса 
камайиш содир этилди. Шартли равишда эса, бу ўзгариш қўйидагича акс 
эттирилади:
П + П- 
3. Жараён.Банкдан қисқа муддатли кредит олинди. 7 000.000 сум. 
Корхонанинг пул маблағи ҳам кўпайди, банк олидаги кредит юзасидан 
мажбурияти ҳам кўпайди. Демак, баланс активи моддасида ҳам шу билан 
бирга пассивининг моддасида ҳам кўрсаткичлар миқдори ошди, яъни

---

29 
А +П +