Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қЎмитаси тошкент ахборот технологиялари университети

2. 
Мулк манбалари бўйича туркумланиши
Корхона ўз маблағларини ташкил топиш манбаларига устав капитали, 
фондлари, заҳиралар, фойда ва даромадлар ва бошқалар мисол бўлади. 
Корхоналар хўжалик маблағлари ташкил топиш манбаларини икки гуруҳга 
ажратиш мумкин: ўзлик манбалари ва қарз манбалари. 
Корхоналар фаолияти бошланишида улар хўжалик маблағлари манбаси 
устав капитали шаклланиши ҳисобланади. 
Низом капитали эса қўйидагича шаклланиши мумкин: 
- 
устав капиталига таъсисчиларни пул маблағи кўринишидаги хиссаси 
ҳисобига: 
- 
корхона ташкил топишида давлат қўйилмаси ҳисобига: 
- 
моддий бойлик, қимматбаҳо қоғоз, номоддий актив ва бошқалар 
кўринишида таъсисчилар хиссаси ҳисобига: 
Корхона фаолияти давомида хўжалик маблағлари ташкил топиш 
манбалари қўйидаги йуналишлар бўйича кенгайиб, купайиб боради: 
- 
солиқ тўловидан сўнг, корхона ихтиёрида қоладиган фойдадан 
ташкил топадиган турли фондлар ҳисобига (заҳира капитали, қўшимча 
капитал ва х.к.) 
- 
қарзга ва кредитга олинган пул маблағлари ҳисобига: 
- 
акциядорлар умумий йиғилиши қарорига кура, устав фонди ошишига 
йуналтирилган дивидендлар ҳисобига: 
- 
мақсадли молиялаштириш ҳисобига: 
- 
бошқа мажбуриятлар ҳисобига:
Низом капитали – корхоналар фаолияти бошланиши учун давлат ёки 
таъсисчилар (мулкдорлар)ни ажратган моддий бойликларини пул 
кўринишидаги қийматидир. 
Корхоналар фаолияти бошланиши учун керак бўладиган маблағлар 
миқдори ва тури шу корхона фаолияти характери ҳамда доирасига боғлиқ 
бўлади. Демак, корхона фаолияти учун давлат ёки таъсисчилар томонидан 
ажратилган асосий воситалар, номоддий активлар, нақд пуллар, ҳисоблашиш 
счётидаги пул маблағларини ташкил топиш манбаси устав капитали 
ҳисобланади. 

---

23 
Фойда – корхона фаолияти ижобий натижаси бўлиб, харажатлар 
даромадлардан кам бўлган холларда вужудга келади. 
Корхона фойдаси маҳсулот (иш, хизмат), товар, асосий воситалар, 
номоддий активлар, қимматбаҳо қоғозлар сотиш орқали олиниши мумкин. 
Соф фойда – солиқ тўловларидан сўнгги фойда миқдори. Соф фойда 
капитал қўйилмаларга ва асосий ҳамда айланма маблағлар ошишишга, ўтган 
йил зарарини қоплашга, заҳира капиталига ажратма, ажратишга шунингдек, 
мулкдорларга дивидендлар ва даромадлар тўлашга йуналтирилади. 
Халқаро ҳисоб амалиётида соф фойдани ҳисобидан қилинадиган 
харажаларни тақсимланмаган фойда счётида акс эттириш қабул қилинган. 
Тақсимланмаган фойда акциядорлар ва мулкдорлар ўртасида дивиденд 
кўринишида тақсимланмаган соф фойда бўлинмасидир. 
Жорий даврда вужудга келган соф фойда ташкил топиши вақидада 
тақсимланмаган фойда сифатида, шу билан бирга акциядорлар ва 
таъсисчиларни қонун- қоидага кура, ўрнатилган тартибда тақсимлашга тайёр 
бўлиб ҳам юзага келади. 
Дивиденд мажбуриятлари – акциядорлик ёки уртоклик жамиятларни 
соф фойдаларини акциядорлар ва таъсисчилар ўртасидаги тақсимланадиган 
бир қисмидир. 
Акциядорлик жамиятларидаги соф фойдани дивиденд кўринишида 
тақсимланадиган қисми акциялар миқдорига боғлиқ бўлади. 
Уртоклик жамиятларида эса таъсисчиларни устав капиталига қўшган 
хиссаси, миқдорига тўғри пропорционал тарзда, соф фойда бир қисми 
дивиденд тарзида ажратилади. 
Келгуси давр даромадлари – корхона хўжалик фаолияти жорий даврида 
юзага келадиган, аммо келгуси даврга таалукли даромадлардир. 
Келгуси давр тўловлари ва харажатлари тўлови юзасидан заҳиралар – 
корхонани келгусидаги харажатлари (асосий воситаларни тиклаш) ва 
тўловлари (меҳнат таътили учун тўлови) юзасидан жамгариладиган 
заҳиралар. Ушбу заҳираларни ҳисоблашдан мақсадлар келгуси мавзуларда 
кенг еритилган. 
Шубхали қарзлар юзасидан заҳира – корхоналарни даргумон 
қилинаётган кредиторлик қарзларини қоплаш юзасидан жамгарилган 
заҳираларидир. 
Мақсадли молиялаштириш – бюджетдан ёки тармоқ маҳсус 
фондларидан мақсадли характерга эга бўлган аниқ бир тадбирларни 
молиялаштириш учун олинган маблағлар манбаси. 
Мақсадли молиялаштиришлар корхоналарни қайта тиклаш ва қайта 
куроллантириш учун амалга оширилиши мумкин. 

---

24 
Асосий воситаларнинг эскириши – асосий воситалар қийматини бир 
меъёрда ўрнатилган тартибда маҳсулот қийматига қўшиб бориш мақсадида 
ҳисобланган амортизация ажратмаларидир. 
Номоддий активларнинг эскириши – номоддий активлар қийматини 
бир меъёрда маҳсулот (иш, хизмат) таркибига қўшиш мақсадида ҳисобланган 
эскириш суммалари миқдори. 
Корхонани четга жалб этилган хўжалик маблағларини ташкил топиш 
манбалари кредитлар, қарзлар, турли мажбуриятлардан иборат бўлади. 
Банк кредитлари – корхоналарни банкдан узоқ ёки қисқа муддатга 
олган пул маблағлари манбасидир ва ушбу кредитлар юзасидан 
корхоналарни банк олдида мажбуриятларини билдиради. 
Қарз маблағлари – банкдан ташқари корхоналардан узоқ ва қисқа 
муддатга олинган қарзлар манбаси бўлиб, корхоналарни ушбу қарзлар 
юзасидан мажбуриятларини миқдорини ҳам билдиради. 
Турли кредиторлик қарзлари – корхонани хўжалик фаолияти давомида 
турли юридик ва жисмоний шахслар олдидаги қарзларидир. 
Кредиторлик қарзларига қўйидагиларни мисол тариқасида келтириш 
мумкин: 
- 
мол етқазиб берувчилар олдидаги мажбурияти: 
- 
бюджет олдидаги мажбурият: 
- 
ижтимоий суғурта ташкилотлари олдидаги мажбурият: 
- 
меҳнат ҳақи юзасидан ходимлар олдидаги қарз ва х.к. 
Ушбу кредиторлик қарзлари тўлаш учун ҳисобланган, аммо хали тўлаб 
улгурилмагандир. 
Кредиторлик қарзлар мажбуриятлар миқдорини умуман куплиги ва шу 
билан бирга дебиторлик қарзларидан куп бўлиши корхона молиявий 
ҳолатига салбий таъсир этиши мумкин.