O’zbekiston Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi Toshkent davlat sharqshunoslik instituti

TAYANCh IBORALAR 
1.  Bog’in-fonema. 
2.  Somiy tillar. 
3.  Somiyshunoslik. 
4.  Interdentallik. 

---

 
 
 
24
 
 
 
5.  Tovushlar oppozitsiyasi. 
6.  Emfatiklik oppozitsiyasi. 
7.  Eksplozivlik oppozitsiyasi. 
8.  Tarqalish doirasi. 
9.  Jarangli-jarangsizlik oppozitsiyasi. 
 
 
ADABIYOTLAR 
 
1.  Grande B.M. Slogofonema v semitskih yaz’kah. Semitskie yaz’ki, V’p.2, 
Moskva, 1965,  
2.  Vilenchik YA.S., Arabskie gortann’e, ZIV, T.5, 1930, str.35-40.   
 

---

 
 
 
25
 
 
 
TOVUShLARNING O’ZARO TA’SIRI. TO’LIQ VA JUZ’IY 
ASSIMILYASIYA 
REJA 
1.  
Tovush o’zgarishi haqida. 
2.  
To’liq assimilyatsiya. 
3.  
Juz’iy assimilyatsiya. 
4.  
Regressiv assimilyatsiya. 
5.  
Kontakt va distakt assismilyatsiya. 
 
Tildagi  tovushlar,  jumladan,  undosh  tovushlar  turli  o’zgarishlarga  uchrashi 
mumkin.  Eng  ko’p  uchraydigan  tovush  o’zgarishi  assimilyatsiyadir.  Assimilyatsiya 
to’liq va to’liqsiz bo’lishi mumkin.  
To’liq  assimilyatsiya  bir  tovush  ikkinchi  tovushga  ta’sir  qilib  uni  aynan  o’ziga 
o’hshatib  qo’yishidir.  Masalan,  arab  tilida  l    tovushi  n  ning  ta’sirida    n  ga,  s  ning 
ta’sirida s ga aylanadi. 
To’liqsiz assisilyatsiyada esa bir tovush ikkinchi tovushga ta’sir qilib, uni biror 
jihatdangina o’ziga o’hshatadi. Masalan, arab tilida itboq s itboq bo’lmagan t ga ta’sir 
qilib, uni itboq t ga aylantirishi mumkin. Bunda assimilyatsiya faqat itboqlik jihatdan 
bo’ladi. 
YAna  assimilyatsiya  progressiv  va  regressiv  bo’lishi  mumkin.  Agar  oldindagi 
tovush keyingi tovushga ta’sir qilsa, uni progressiv assimilyatsiya deb ataydilar. Agar 
keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilsa, u regressiv assimilyatsiya deyiladi. 
Assimilyatsiya  kontakt  va  distakt  bo’lishi  mumkin.  Agar  bir-biriga  ta’sir 
qiluvchi  tovushlar  yonma-yon  bo’lsa,  uni  kontakt  assimilyatsiya,  agar  ularning 
orasida boshqa tovush bo’lsa, distakt assimilyatsiya deb ataladi. 
Arab tilida asosan kontakt regressiv assimilyatsiyaning to’liq va to’liqsiz turlari 
uchraydi. Aniqlik artikli al ning l si (
ةيرسمشلا فوررلخا) deb atalgan tiloldi undoshlari oldida 
kelganda to’liq regressiv assimilyatsiyaga uchraydi: 

---

 
 
 
26
 
 
 
بعتلا 
بلعثلا 
لوخدلا 
بهذلا 
سأرلا 
تيزلا 
ءامسلا 
فرشلا 
برصلا 
برضلا 
بلاطلا 
لماظلا 
دقنلا
 
at-ta’abu (charchash 
at-ta’labu (tulki) 
ad-duhu:lu (kirish) 
at-tahabu (oltin) 
ar-ra’su (bosh) 
az-zaitu (moy, yoq) 
as-sama:’u (osmon) 
as-sarafu (sharaf) 
as-sabru (chidam) 
ad-darbu (urish) 
at-ta:libu (tolib)  
az-za:limu (zolim) 
an-naqdu (pul) 
 
Yana ko’makchilardan n tovushi ham to’liq regressiv assimilyatsiyaga uchraydi: 
لاإ=لا+نإ 
امم=ام+نم 
 
لاأ=لا+نأ 
 illa (yog’sa) 
 mimma (nimadandir) 
 alla (-ki, yog’) 
 
To’liqsiz  progressiv  assimilyatsiya    arab  tilida  itboqlik  jihatdan  bo’lishi 
mumkin,  sakkizinchi  bobning  infeksi  t  ga  aylanadi.  Masalan, 
 لرص  o’zagidan    حلاترصا  
emas, 
حلاطصلا bo’ladi; ررض o’zagidan راترضا  emas, رارطضا  bo’ladi va hokazo. 
 
Fonetik hodisalardan yana biri o’tish hodisasi bo’lib, bu bir tovushning ikkinchi 
tovushga  aylanishidir.  Boshqa  tillardagi  kabi  arab  tilida  ham  o’zlashma  so’zlar  bor. 
Ma’lumki  bir  tilning  o’ziga  hos  fonemalari  boshqa  tilga  o’zlashma  so’zlar  tarkibida 
o’tganda ular o’zlashtiruvchi tilning fonetik qonunlariga bo’ysunadi. Arab tiliga hos 
bo’lmagan fonemalar  quyidagi o’zgarishlarga uchraydi:  
p fonemasi  arab tilida 
ب yoki ف ga o’tadi: 
Papa (diniy unvon) - 
اباب  Po’lat - ذلاوف   
Panama - 
اماناب 
v fonemasi arab tilida 
ف  ga o’tadi: 
viza - 
ازيف     Vatikan - ناكيتاف    vazelin - ينلزاف 

---

 
 
 
27
 
 
 
g fonemasi  
ج  yoki  غ  ga o’tadi: 
gavhar - 
رهوج    Go’rgon - ناجرج    gaz - زاج  زاغ 
 
Demak,    arab  tilining  tovush    o’zgarishi  doirasida  o’ziga  hos  xususiyatlari, 
birinchidan,  ba’zi  hususitlarning  arab  tilida  borligi  va  ikkinchidan,  ba’zi 
xususiyatlarning unda yog’ligi bilan belgilanadi.                
 
 
SAVOLLAR 
 
1.  Assimilyatsiya nima? 
2.  To’liq assimilyatsiya nima? 
3.  Assimilyatsiyaning yana qanday turlarini bilasiz? 
4.  Arab tilida asosan qanday assimilyatsiya uchraydi? 
5.  Aniqlik artikli qo’shilgan so’zlarda qanday assimilyatsiya sodir bo’ladi?