15
3. ALMASHLAB EKISHDA TUPROQ UNUMDORLIGINI OSHIRISH VA
IQTISODIY BAHO BERISH.
Qishloq xujalik korxonalarining yer xududlarini tashkil kilish deyilganda yer
maydonlaridan maksadga muvofik foydala-nishni ta‘minlashga karatilgan tadbirlar tizimi
tushuniladi. Bu tizim qishloq xujalik korxonalarining tashki chegaralarini, ichki
bulimlarining chegaralarini, qishloq xujaligiga yarokli yerlar tarkibini belgilash va ishlab
chikarish markazlari, axoli yashaydi-gan qishloqlar, melioratsiya va yul shaxobchalarini
xamda boshka kommunikatsiyalarni joylashtirish, xujalikni suv bilan ta‘minlash
manbalarini aniklash tadbirlarini uz ichiga o l ad i. Qishloq xujaligida yer xududini
tashkil kilish, yer tuzish ishlarini utkazish orkali amalga oshiriladi.
Davlat, yer tuzish ishlarini utkazish orkali yer munosabatla-rini xal kilish bilan birga
yerdan okilona, unumli foydalanish tadbirlarini xam belgilaydi.
Yerdan foydalanishni tashkil kilishda kuyidagi shartlarga kat‘iy rioya kilish talab etiladi:
yerning
davlat
mulki
ekanligini
tula
e‘tirof
etish
va
undan
fakat belgilangan maksadlar uchun foydalanish;
yerni foydalanuvchilarga uzok muddatga yoki bemuddat
foydalanishga
berib
kuyish
orkali,
yerdan
foydalanishni
doimiy-
ligini
ta‘minlash,
yer
xududini
tez-tez
uzgartirib
turilishiga
yul
kuymaslik;
korxona yer xududini yaxlit bir butun xolatida tashkil kilish, bir necha kiyem
xududlardan iborat bulishiga iloji boricha yul kuymaslik;
korxona yeri xududida ishlab chikarishni tashkil kilish;
korxonani axoliga madaniy-maishiy xizmatni yaxshilash nuktai nazardan eng kul ai
geometrik shaklda uyushtirish.
Qishloq xujalik korxonalarida yukorida keltirilgan shart-larga rioya kilgan xolda yerdan
unumli foydalanishni ta‘minlash uchun ichki xujalik yer tuzish ishlari utkaziladi va
natijada kuyidagi asosiy masalalar xal kilinadi:
ichki bulimlarning va fermerlarning yer xududi va ularning mikdori aniklanadi;
qishloq xujaligiga yarokli yerlar aniklanib, almashlab ekish tizimi tashkil kilinadi va
joylashtiriladi;
xujalik va bulimlarning markaziy kurgonlarini tashkil kilish va joylashtirish muljallanadi;
yul shaxobchalari, aloka, elektr uzatish liniyalari va boshka kommunikatsiyalarni
joylashtirish, suv ta‘minoti rejalari aniklab olinadi.
Qishloq xujalik korxonalarining yer xududlarining tarkibi doimiy bulmay vakt utishi
bilan ishlab chikaruvchi kuchlarning ri-vojlanishi ta‘siri va talabi ostida uzgarib boradi.
Qishloq xujaligiga yarokli yerlar bir turdan boshka turga aylanib boradi. yerlarning
bunday uzgarishiga yer transformatsiyasi deyiladi. Kam unumli yerlarning kapital sarflar
kilish tufayli, yukori unumli yer turiga aylanib borishiga yerning ijobiy transformatsiyasi,
ak-sincha bulsa, yerning salbiy transformatsiyasi deyiladi. Xozirgi Uzbekiston sharoitida
kurik va buz yerlarni uzlashtirilib ularga suv keltirilishi, sugoriladigan ekinzorga
aylantirilishi yerlarning ijobiy transformatsiyasiga yakkol misoldir. Yerlarning ijobiy
transformatsiyasi dexkonchilikni rivojlantirishning obyektiv va krnuniy jarayonidir.
Tahlillar shuni kо‗rsatadiki Qashqadaryo viloyati paxta va g‗alla yetishtirish va
ularning sifat jihatidan yaxshilanishi yildan yilga yaxshilanmoqda. Fermer xо‗jaliklarida
raqobat muhitini shakllantirishda paxta va g‗alla yetishtirishning о‗rtacha sotish baholari
16
hamda ularga bо‗layotgan ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishi ta‘sir kо‗rsatadi (4-
jadval).
Tahlillardan kо‗rinib, turibdiki paxta tannarxini tashkil etuvchi xarajat elementlari
ichida mehnat haqi salmoqli о‗rinni egallaydi. Bu sarf paxtaning tannarxi tarkibida 2008
yilda 34,4 foizni, 2009 yilda 35 foizni, 2010 yilda 33 foizni tashkil qilgan. 2010 yilda
2008yilga nisbatan 1,4 foizga kamaygan. Paxta tannarxi tarkibida ikkinchi о‗rinda
mineral о‗g‗itlar salmog‗i egallaydi. 2008 yilda 22,3 foizni, 2009 yilda 20,0 foizni, 2010
yilda 24,2 foizni tashkil qilgan. 2010 yilda 2008 yilga nisbatan 1,9 foizga kо‗paygan.
Paxta tannarxi tarkibida mashina traktor parkidan foydalanish 2008 yilda 12,5 foizni,
2009 yilda 11,0 foizni, 2010 yilda 11,4 foizni tashkil qilgan. 2010 yilda 2008 yilga
nisbatan 1,1 foizga kamaygan.
Mahsulot
tannarxini
pasaytirish-ishlab
chiqarishning
rentabelligini
oshirishda asosiy omildir. Mahsulot tannarxi qanchalik past bо‗lsa, fermer xо‗jaliklarning
rentabellik darajasi shunchalik yuqori bо‗ladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish uchun quyidagilarni tavsiya etamiz:
-ishlab chiqarishni jadallashtirish va ixtisoslashtirish;
-yerlardan oqilona foydalanish va dexqonchilik ekinlari xosildorligini oshirish;
-ishlab
chiqarish
jarayonlarini
kompleks
mexanizatsilashtirish
va
avtomatlashtirish;
-texnikadan samarali foydalanish;
-mehnatni ilmiy asosda tashkil etish moddiy manfaatdorlikni oshirish;
-fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish nobudgarchilikka yо‗l qо‗ymaslik va
boshqalar.
Viloyatda fermer xо‗jaliklari tomonidan 2010 yilda 202,5 ming gektarga g‗alla
ekilib 859,0 ming tonna g‗alla yetishtirib olindi. Qashqadaryo viloyatining fermer
xо‗jaliklarida 2005-2010 yillarda jami daromadning yildan-yilga ortib borganligi kо‗rinib
turibdi, viloyatning fermer xо‗jaliklarida 2005-2010 yillarda g‗alla tannarxining yildan-
yilga ortib borganligini ishlab chiqarishning tobora qimmatlashib borayotganligini
yaqqol kо‗rsatib turibdi. Ana shu vaziyatni etiborga olgan holda О‗zbekiston
Respublikasi Prezidenti va davlat har yili g‗allaning xarid qilish baholarini oshirib
kelayapti. Masalan, Qashqadaryo viloyatida yetishtirilgan bir tonna g‗allani xarid qilish
bahosi 2005 yilda 91,7 ming sо‗mni tashkil etgan bо‗lsa, 2007 yilda 167,6 ming sо‗mni
va 2010 yilda 224,5 ming sо‗mni tashkil qilgan. Keyingi olti yil ichida 244,8 foizga
oshirilgan. Shu davrda bir tonna g‗allani ishlab chiqarish xarajatlari esa 240,4 foizga
oshgan.
