Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги

КАРБОНАТ АНГИДРИДНИНГ МИҚДОРИ. Карбонат ангидриднинг 
миқдори ҳам нафас олиш жараёнида маълум аҳамиятга эга. Тўқималарда у кўп 
миқдорда тўпланганда нафас олиш тезлиги пасаяди. Карбонат ангидриднинг 
тўпланиши кўпинча пишиб етилган ва қаттиқ пўст билан қопланган уруғларда 
содир бўлади. Кўпчилик ёввойи ўсимликларнинг қаттиқ пўст ўралган уруғлари 
узоқ йиллар давомида ўзининг кўкариш қобилиятини йўқотмайди, чунки 
уларнинг пўсти остида тўпланган карбонат ангидрид таъсиридан нафас олиш 
тезлиги жуда суст бўлиб, органик модда тезда сарфланмайди. Омборларда СО
2
нинг миқдори кўп бўлганда мевалар узроқ муддатгача яхши сақланади. 

---

94
ҲАРОРАТ. Ўсимликларнинг нафас олиш жараёни ҳарорат таъсирига 
узвий боғлиқ. Бу боғлиқлик маълум ҳарорат даражаларида Вант-Гофф 
қоидасига бўйсунади. Яъни ҳарорат ҳар сафар 100 га кўтарилганда нафас олиш 
тезлиги икки баравар ошади. Масалан у 0
0
дан 20
0
гача ошиб борганда реакция 
тезлиги ҳам 2-3 марта ошиб боради. Лекин 20
0
С дан юқори ҳароратда реакция 
тезлиги камроқ ошиб боради. 
Ўсимлик турлари ва аъзоларининг ҳарорат чегаралари бўлади (минимал, 
оптимал ва максимал ). Нафас олишнинг минимал (пастки) чегараси кўпчилик 
ўсимликлар учун жуда паст. Масалан, қарағай ва арчалар учун -25
0
С.. Албатта 
,иссиқсевар ўсимликлар учун бу кўрсатгич анча юқори, айримлари учун О
0
С 
атрофида бўлади. 
Ҳарорат ошганда нафас олиш кучи ҳам ошади ва у 40
0
С етгунча Вант-
Гофф қоидасига бўйсунади. Кўпчилик маданий ўсимликларда , ҳарорат 40
0
С 
дан ошгач нафас олиш ҳам дарҳол юқорига кўтарилади, 50
0
С атрофида кескин 
пасайиб қолади ва ўсимлик қаттиқ зарарланади. 
Шунинг учун ҳам нафас олиш дастлаб кучайиб сўнгра пасаядиган ҳарорат 
эмас, балки бу жараён доим юқори даражада бўладиган ҳарорат оптимал 
дейилади. Кўпчилик ўсимликлар учун 30-40
0
С атрофида бўлади. Бу 
фотосинтезнинг оптимум даражасидан 5-10
0
С юқори. Максимал ҳарорат эса 
45-55
0
С атрофида бўлиб, ҳар бир ўсимлик оқсилининг хусусиятларига боғлиқ. 
Нафас олишнинг оптимал ҳарорат даражаси танадаги модда алмашинув 
жараёнидаги барча биохимик реакциялар ва ферментларнинг фаоллиги учун 
ҳам анча қулайдир.