O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi tеrmiz davlat univеrsitеti tabiiy fanlar fakultеti

ОРГАН ВА ОРГАНЛАР СИСТЕМАСИ ҲАҚИДА ТУШУНЧА 
Бирор шаклга эга бўлган ва бир қанча тўқималар йиғиндисидан иборат 
бўлган морфологик бирлик орган деб айтилади. Органда бирорта тўқима 
кўпроқ қисмини ташкил этади. Масалан, скелет мускулининг таркибида 
асосан кўндаланг тарғил мускуллар бор. Бундан ташқари, зичлашган 
бириктирувчи тўқима, томирлар ва нервлар бўлади.
Органлар организмда маълум функцияларни бажаради ва opraнизмни 
ташқи муҳитга мослаштиради. Организмдаги органлар бир-бирига боғлиқ 
бўлиб, бир бутун органлар системасини ҳосил қилади.
Организмда бир хил вазифани бажарувчи органлар бирлашиб, органлар 
системасини ҳосил қилади. Органлар системасига қуйидагилар: таянч ва 
харакат органлари системаси; ҳазм органлари системаси; нафас органлари 
системаси; сийдик-таносил органлари системаси; юрак-қон томирлари 
системаси; эндокрин органлари системаси; нерв системаси киради.
ОДАМ ЭМБРИОНИНИНГ РИВОЖЛАНИШИ 
Одам эмбрионининг ривожланишини эмбриология фани ўрганади. Биз 
одам ривожланишининг баъзи бир даврларини қисқа баён этамиз. Эркак 
организмидаги жинсий безларда уруғ ҳужайралар- сперматозоидлар, аёл 

---

11 
жинсий безларида эса тухум ҳужайралар етилади. Уруғ ҳужайра билан тухум 
ҳужайра ҳам бошқа ҳужайраларга ўхшаб протоплазма ва ядродан тузилган. 
Жинсий ҳужайраларда 23 та хромосома бўлади. Тухум ҳужайра ривожланиш 
даврида мураккаб ўзгаришларга учрайди.
Тухум ҳужайра уруғ ҳужайрага нисбатан 600 марта катта. Уруғ 
ҳужайра — сперматозоид майда бўлиб, унинг боши, бўйни ва думи бўлади. У 
харакатчан бўлиб, бачадон найидаги тухум ҳужайрани уруғлантиради 
(оталантиради). Натижада иккита, ҳужайранинг кўшилишидан 46 
хромосомали ягона ҳужайра ҳосил бўлади. Бу янги ҳужайрада ота-онадаги 
барча ирсий факторлар (белгилар) сақланган бўлади.
Уругланган тухум ҳужайра зигота дейилади. У дастлаб 2 га, 4, 8, 16, 32 
га ва ҳоказо геометрик бўлинишидан кўп ҳужайрали (тутга ўхшаш) шар — 
бластомер ҳосил бўлади. Тухум ҳужайра бўлиниш пайтида тенг бўлинмайди. 
Шунинг учун бластомернинг бир палласида тухум сариғи кўпроқ тушган 
йирик ҳужайралар, иккинчи палласида эса майдароқ ҳужайралар тўпланади.
Эмбрион ривожланишининг иккинчи — бластула даврида эмбрионнинг 
деворини ҳосил қилиб турган баъзи ҳужайралар жуда тез кўпаяди, тугунча 
ҳосил қилиб тўпланади. Бластула бўшлиғига аста-секин чўкади. Натижада 
эмбриобласт, 
яъни 
қўш 
қаватли 
товоқсимон 
давр 
бошланади. 
Эмбриобластдан гаструла ҳосил бўла бошлайди. Бy даврда эмбриондан 
бирламчи ичак бўшлиғи ва унинг олдинги томонида ташқарига, очилган оғзи 
пайдо бўлади.
Эмбриобластларнинг иккинчи қисми ажралиб бластоцелга тушиб 
кўпаяди ва мезодерма ҳосил қилади, яъни мезодерма эктодермадан ҳосил 
бўлган бирламчи ичак хисобига ҳосил бўлади. Бу даврда эмбрион қаватлар: 
ташқи қавати-эктодерма, ички кавати-эндодерма, ўрта қавати-мезодерма 
пайдо бўлади.
Организмдаги хамма органлар юқорида келтирилган эктодермадан 
(нервлар, тери), мезодермадан (суяклар, мускуллар, томирлар ва бошкалар), 
эндодермадан (ички органлар) ривожланади.