E nuritdinov

 
 
 
Mavzu 4.
 
ANALIZATORLAR FIZIOLOGIYASI
 
 
Sezgi  a'zolari  (analizatorlar  yoki  sensor  tizimlar)  uzoq  vaqt  davom  etgan  tarixiy 
rivojlanish  jarayonida  shakllanib,  murakkablashib,  ta'sirotning  alohida  turlariga 
moslashib  borgan.  Evolutsiya  davomida  odam  va  hayvonlar  organizmida  se/.uvchi 
hujayralar-retseplorlarning maxsuslashgan to'plamlari hosil bo'lgan. 
I.M.Scchenov  harakat  anali/alorini  o'rganib,  sezish  retseplorlari  bilan  harakat 
relscptorlari bir-biriga bog'liqligini aniqlagan. Uning fikricha. odamning sezgi a'/olari 
hayvonlar se/.gi a'zolaridan tubdan farq qiladi. 
Keyinchalik  I.P.Pavlov  analizatorlarning  morfofunksional  tu/ilishini  o'rganib  chiqdi. 
Uning fikricha, ta'sirlovchilar ta'sirini qabul qilishda va asab impulslarifii o'lkazishda 
qatnashadigan neyronlarning butun majmuasini, shuningdck bosh miya po'sllog'ining 
sensor (sczuvehi) neyronlarini yagona tizim hisoblab, ularni "analizator" deb nomlash 
mumkin. 
Ma'lumki,  asab  oxirlari-retseptorlarning  ta'silianishiga  javoban  albalta  asab 
ti/.imining  ishtiroki  bilan  organi/mda  ro'y  beradigan  reaksiyalar  refloks  deb  ataJadi. 
Turli  rctseptorlar  tuzilmasi  va  funksiyalari  bilan  bir-biridan  farq  qiladi.  ulardan  bir 
qismi  muayyan (a'sirotlarni sezishga  maxsus moslashgan a'zolarda, masalan, ko'zda, 
quloqda  bo'ladi.  Ko'ruv  retscptorlari  ko'zning  to'r  pardasida  bo'lib,  ko'zning  optik 
tizimi  yorug'lik  nurlarini  to'r  pardasida  fokuslaydi.  Quloq  tovush  tcbranishlarini 
eshituv  rctseptorlariga  o'lka/adi.  Turli  retscplorlar  o'/lari  uchun  adekvat  bo'lgan 
ta'sirlovchilar ta'sirini sezishga moslashgun. 
Reiseptorlarning  quyidagi  turlari  bor:  mexanoretseptorlar-tegishni  se/adigan  taktil 
retseptorlar,  cho'zilish  va bosilishni sezadigan-pressoretseptorlar  va  baroretseptorlar; 
tovush 
tebranishlarini 
sezadigan-fonoretseptorlar 
yoki 
vestbuloretseptorlar; 
xemoreretseptorlar-тиаууал  kimyoviy  birikmaJarning  ko'rsatadigan  ta'sirini  sezadi; 
fotoretseptorlar-yorug'lik  ta'sirini  sezadi;  osmoretseptorlar-osmotik  bosimning 

---

 
124 
o'/garbhmi sezadi. 
Retseptorlar  anali/atorning  periierik  (atrofdagi)  qismidir.  Afferent  neyronlar  va 
o'tka/uvehi yo'llar anali/alorning markaziy oxirlari hisoblanadi. Morfologik tafovut va 
fi/iologik ixtisoslashganligi jihatdan farq qiladigan ko'pgina rctseptor apparatlar bor. 
Rctseptorlarning  morfo-fiziologik  tafovutiga  va  retscptorlardan  ko'pchiligining 
ixtisoslashgan ko'p hujayrali a'zolar-rescpsiya a'zolarida ekanligida namoyon bo'ladi. 
Resepsiya  a'zolari  ta'sirotlarni  relseptor  hujayralariga  yoki  asb  oxirlariga  o'tka/ishg;; 
moslashgandir.  Retseptorlarning  ixtisoslashaganligi  shunda  ko'rinadiki.birinchidan, 
ular  ta'sirotlarning  muayyan  turi  yorug'lik,  tovush,  kimyoviy,  mexanik,  issiq,  sovuq 
va  shunga  o'xshash  ta'sirotlarni  qabul  qilishga  moslashgan,  ikkinchidan,  ular  juda 
yuksak  darajada  qo'zg'aluvchan  bo'ladi,  ya'ni  minimal  miqdordagi  tashqi  ta'sirot 
energiyasi bilan qo'zg'ala oladi. 
Retseptorlar  ichki  va  tashqi  retseptorlar  deb  ikkita  katta  guruhga  bo'linadi,  Ichki 
retseptorlar-intcrorctseptorlar-yuboradigan  impulslar  ichki  a'wilarning  holati  haqida 
(visseroretseptorlar)  va  tana  hamda  undagi  ayrim  qismlarning  fazodagi  vaziyati, 
harakati  to'g'risida  (vestibuloretseptorlar  va  proprioretseptorlar)  xabar  berib  turadi. 
Tashqi  retseptorlar-eksteroretseptorlar-tashqi  olamdagi  narsa  va  hodisalarning 
xossalari, ularning organizmga ta'siri to'g'risida signal berib turadi. 
Ba'zi retseptorlar organizmdan ancha olisdagi narsalardan keluvchi ta'sirotlarni qabul 
qila  oladi.  Sunday  retseptorlar  distant  (masofadagi)  retseptorlar  deb  ataladi.  Ularga 
ko'ruv, eshituv, hid  biluv  retseptorlari  kiradi. Boshqa-kontakt  (teguvchi)  retseptorlar 
faqat  bevosita  o'ziga  tegib  turgan,  ya'ni  retseptor  tizimi  yaqin  yotgan  narsalardan 
keluvchi ta'sirotlarni qabul qila oladi. 
Shunday  qilib,  retseptorlar-analizatorning  periferik  bo'limi  hisoblanadi.  Afferent 
(sezuvchi)  neyronlar  va  o'tkazuvchi  yo'llar  anali/.atorning  o'tkazuvchi  bo'limini 
tashkil  etadi.  Bosh  miya  po'stlog'ining  retseptorlardan  qo'zg'alishni  qabul  qiladigan 
qismlari analizatorning markaziy oxirlari deb alaladi. 
Analizatorning  periferik  bo'limi  (retseptor)  maxsus  asab  tuzilmasi  bo'lib,  tananing 
turli qismlarida (ten, pay, ko'z, quloq, burun, til,ichki a'/olar, qon tomirlari va hokazo) 
joylashgan.  Retseptorlarning  soni  juda ko'p, masalan, terining  Ism2  sathida  200-400 
tagacha,  butun  sathida  esa  8  mln  ga  yaqin  retseptor  bor.  Barcha'*ehki  a'zolarida 
taxminan  1  mlrd ga yaqin  retseptor  mavjud. Tashqi  va ichki muhitda  paydo bo'lgan 
axborot retseptorlar orqali qabul qilinadi. 
Analizatorlarning o'tkazuvchi qismi-bu sensor (sezuvchi) asab tolasidan iborat bo'lib, 
u retseptordan ta'sirotni qabul qilib bosh miya po'stlog'ining proyeksion mintaqasiga 
yetkazadi. 
Analizatorning  markaziy  (po'stloqdagi)  qismi  bosh  miya  po'stlog'ining  turli 
sohalarida  joylashgan  va  sezuvchi  asab  markazlaridan  iborat.  Bu  markazlarda 
muayyan  sezgi  a'zolaridagi  retseptorlardan  kelgan  ta'sir  tahlil  qilinib,  ularning 
ma?.muniga ko'ra (sintez) javob reaksiyasi hosil bo'ladi . 
Anali/.atorning yuqorida aytilgan uchala qismining qaysi biri shikastlansa, muayyan 
sezgi  a'zoning  faoliyati  buziladi.Retseptorlarning  adekvat  ta'sirlovchilariga  qarab:  1 
)mexanoretseptorlar ta'siriovchning mcxanik energiyasini qabul qilishga moslashgan. 
Bunday  retseptorlar  teri,  yurak-tomir  tizimi,  ichki  a'zolar,  tayanch  harakat  apparati, 
eshituv va muvozanatni saqlash tizimlariga xos. 
Termoretseptorlar  -  harorat  o'zgarishini  sezadi.  Issiqni  va  sovuqni  sezuvchi 

---

 
125 
termoretseptor-larning  ko'p  qismi  terida  joylashgan.  Ichki  a'zolar  va  markaziy  asab 
tizimida ham shunday rctseptorlar bor. 
Xemoretseptorlar  -  kimyoviy  omillar  ta'siriga  sezgir.  Ular  ta'm  va  hid    sezuvchi  
sensor tizim-larning chel qismini  tashkil  qiladi.  Bu  tipdagi retseptorlar qon tomirlar    
ti/imining turli qis-miarida va ba'zi to'qimalarda ham uchraydi. 
Fotoretseptorlar-      nur  energiyasini    qabu)    qiladi.    bu    retscpioclar  yorug'lik  
energiyasini ajra-tish va rang ko'rish imkonini beradi. 
Og'riq  (nosiseptiv)  retseptorlari  og'riqni  paydo  qiluvchi  ta'sirollarni  qabul  qiladi.  bu 
sezgi  orga-nizmdagi  retseptorlarning  deyarli  hammasiga  o'ta  ta'sir  qilganda  paydo 
bo'ladi 
Bosh miya po'stlog'ida sezgi a'zolari markazlarining joylashuvi: 
1-hid bilish markazi bosh miya po'stlog'i chakka qismining oldingi yuqori  sohasida;  
2-ko'ruv markazi ensa sohasida; 
 3-eshituv markazi bosh miya  po'stlog'i chakka qismining pastki sohasida; 
 4-ta'm bilish markazi bosh  miya po'stlog'i chekka qismining yuqori o'rta sohasida;  
5-barmoqlar  terisidagi  paypaslash  markazlari  bosh  miya  po'stlog'i  tepa  qismining 
o'rta sohasida. 
6.Elektroretseptorlar  -  elektromagnit  lo'lqinlariga  sezgir  bo'lib,  baliqlar  va  ba'/.i 
amt'ibiylarning  yon  chizig'ida  topilgan.    Bularga  elektrik  energiyasini  sezuvchi 
a'zolarining retseptorlari kiradi. 
      A.S.Batuyev  va  G.A.Kulikov  (1983)  fikrlariga  ko'ra,  ba'/.i  rctseptorlarda 
ta'sirlovchi  energiyasining  asab  impulsiga  aylanishi  shu  retseptorning  neyron 
o'sitmasida  sodir  bo'ladi.  Bu  birlamchi  retseptor  sensor  neyronning  periferiyadagi 
dendrit qismidir. Bu neyronning aksoni esa  markaziy asab tizimiga o'tib, hid sezish, 
taktil  va  proprioretseptorlarning  birlamchi  retseptorlarini  hosil  qiladi.  Ikkilamchi 
retseptorlar  va  sensor  neyron  ustunlari  o'rtasida  qo'/g'atuvchi  va  tormozlanuvchi 
sinapslar  joylashgan.  Retseptor  neyronlarda  hosil  bo'ladigan  asab  impulslarini  bu 
sinapslar orqali sensor (sezuvchi) neyronga o'tka/adi. Natijada sensor neyronni tashqi 
ta'sirot  bilan  bevosita  emas, balki  ixtisoslashgan  retseptor ncyroni orqali qo'zg'atadi. 
Ta'm sezuv, ko'ruv, eshituv, vestibular apparat retseptorlari ikkilamchi retseptorlarga 
kiradi.