E nuritdinov

Suv-tuz almashinuvi boshqarilishining asab mexanizmlari 
Tegishli  to'qimalarda  osmotik  konsentrasiya  oshganda  miyaning  gipotalamik 
sohaning  «suv  markazi»  qo'zg'alib,  chanqoqlik  hissi  tu iladi.  K.M.Bikov  va  uning 
shogirdlari  tomonidan  suv  -  tuz  almashinuvi  boshqarilishiga  katta  yarim  sharlari 
ishtiroki  borligi  aniqlangan.  Itlarda  sharfli  reflektor  yo'l  bilan  diurez  (siydik  hosil 
bo'lishi  va  chiqishi)  ning  oshishi  tajjribada  isbotlangan.  Hatto  bosh  miyada  ovqat 
markaziga  xshash suv ichisri markazi borligi taxriiin qilinadi. Bu markaz bosh miya 
yarim  sharlar  po'stloq  osti  tizilmalari  va  gipotalamusning  har  xil  bo'limlarida 
joylashgan neyronlar yi indisidan iborat. 
Suv-tuz almashinuvining yoshga bo liqlik xususiyatlari 
Suv  miqdori  tanada  individual  rivojlanish  jarayonida  sekin-asta 
zgarib  boradi. 
Masalan,  ikki  oylik  odam  embrionida  suv  miqdori  97%  tana  o irligiga  teng, 
tu ilgan  bola  tanasida  66-75%,  emizikli  bolalarda  62-70%,  kattalarda  esa  60-75%, 
qarilarda undan ham past. 
Suvga  talab  kishi  yoshiga  bog'liq.  Agar  har  bir  kg  tana  og'irligiga  kattalar  bilan 
bolalarning  suvga  bo'lgan  talabi  solishtirilsa,  bolalarning  talabi  kattalarga  nisbatan 
ko'proq  bo'ladi.  Masalan,  emizikli  chaqaloqning  suvga  talabi  bir  sutkada  har  bir  kg 
og'irlik hisobiga 100-105 ml bo'lsa, kattalarniki'30-40 ml ni tashkil qiladi. 
Mineral  moddaJar  balansi  ham  yoshga  bog'liq.  O'suvchi  tana  uchun  kalsiy  katta 

---

 
101 
ahamiyatga  ega.  Yangi  tug'ilgan  bolalarda  plazmadagi  kalsiy  miqdori  ona  qoniga 
bog'liq bo'lmay, gipokalsemiya o'lchamidan to giperkalsemiya o'lchamigacha bo'lgan 
darajaga  yetib  boradi.  Bu  esa  bolaning  yangi  tug'ilgan  paytida  kalsiy  gomeostazi 
boshqarilishining  o'ziga  xos  dinamikasini  ko'rsatadi.  Kalsiyning  metabolizmini 
endokrin  boshqariluvining  bir  me'yorda  stabilizatsiya  holatiga  kelishi  18  yoshlarda 
sodir bo'ladi. 
O'suvchi  organizm  uchun  mineral  elementlardan:  temir,  magniy,  mis,  rux,  kobalt, 
brom  va  ftor  ayniqsa  katta  ahamiyatga  ega.  Bola  organizmi  uchun  ayniqsa  hamma 
elektrolitlarning to'g'ri nisbatda bo'lishi ahamiyatlidir. 
Suv-tuz 
almashinuvining 
yoshga 
bog'liqlik 
xususiyatlari 
asab-endokrin 
boshqarilishning 
ontogenetik 
farqlari 
bilan 
ma'lum 
darajada 
tushuntiriladi.Organizmda natriy hujayra oraliq suyuqligidagi bosimning doimiyligini 
saqlab  turishda,  membrana  biopotensiallarning  paydo  bo'lishida  va  kislota-ishqoriy 
muvozanatni  saqlab  turishda  ishtirok  etadi.  Natriyning  asosiy  deposi-suyaklar 
to'qjmalari hisoblanadi. 
Kaliy-hujayralar  ichidagi  suyuqlikning  osmmik  bosimini  bir  maromga  | 
saqlab  turishida  ishtirok  etib,  atsetilxolinning-  ishlab  chiqishini  tezlashtiradi." 
To'qimalarda  glikogenning  sintezlanishi  va  saqlanib  turishi  kaliy  ishtirokida 
o'tadi.      Kaliy      ionlarining      organizmda      tanqisligi      organizmda      anabolilik 
jarayonlarga to'sqinlik qiladi. 
....... 
Xlor  ham  hujayra  oraliq  suyuqJigining  asosiy  anioni  hisoblariib,  osmotik  bosim 
doimiyligining boshqarilishida ishtirok etadi. 
Kalsiy va fosfor asosan suyak to'qimalarida bo'ladi (90% dan ko'proq). Qon va uning 
plazmasida kalsiy asosiy biologik ko'rsatkich rolini o'ynaydi, uning ozgina bo'lsa-da 
kamayishi  organizmdagi  murakkab  oqibatlarning  sababi  bo'ladi.  Masalan,  qonda 
kalsiy  miqdorining  kamayishi  mushaklarning  ixtiyorsiz  qisqarishi  va  tutqanoqlari 
(titroq)  sababchisi  bo'lib,  uning  oqibatida  nafas  to'xtab  qolishi  va  hatto  o'Hm  ham 
sodir bo'lishi ehtimoli bor. Qonda kalsiy konsentratsiyasining ortishi asab va mushak 
qo'zg'aluvchanligining  pasayishiga  olib  keladi,  yengil  chala  falaj,'  ixtiyoriy 
harakatlarning  susayishi  yoki  qisman  yo'qolishi,  ba'zi  paytlarda  shol  holati  hamda 
buyraklarda  tosh  hosil  bo'lishi  kuzatiladi.  Kalsiy  suyaklarning  hdsil  bo'lishi  uchun 
eng zaruriy makroelement hisoblanadi. 
Fosfor  turli  moddalarning  almashinuvida  ishtirok  etib,  mikroergik  birikmalar 
tarkibiga  kiradi  (masalan  ATF).  Fosforning  suyaklarda  to'planishi  katta  ahamiyatga 
ega. 
Temir  organizmda  turli  kompleks  tuzlari  sifatida  mavjud.  U  gemoglobin  va 
mioglabin  tarkibiga  kirib,  to'qirha  nafas  olish  jarayonida  ishtirok  etadi.  Bundan 
tashqari,  temir  ko'p  oksidlanish-barqarorlanish  jarayonlarining  fermentlari  tarkibiga 
ham kiradi. Temirning organizmdagi tanqisligi gemoglobin sintezini izdan chiqaradi, 
shuning  uchun  gemoglobin  miqdorining  kamayishi  anemiya  (kamqonlik) 
xastaligining sababi bo'ladi. Katta yoshdagi odamlar bir -kecha-kunduz davomida 10-
30 mkg temir iste'mol qilishi kerak. 
Yod 
organizmda 
kam 
miqdorda 
bo'ladi. 
Lekin 
yod 
qalqonsimon 
bezining  gormonlari-tiroksin  va  triyodtironin  tarkibiga  kiradi.  Shu  sababli 
uning  organizmda  yetishmasligi  qariyb  hamma  moddalarning  almashinuviga 
ta'sir yetkazadi. 
 
 

---

 
102