Muqaddima

NAFASNING GUMORAL BOSHQARILISHI 
 
     Nafas  tizimining  asosiy  vazifasi  arterial  qonda  CO
2
  va  O
2
  parsial  tarangligi 
doimiyligini  ta‘minlashdan  iborat.  O‘z  navbatida  qonda  gazlar  miqdorining  o‘zgarishi 
nafas markazining qo‘zg‘aluvchanligiga ta‘sir qilib, tashqi nafasni o‘zgartiradi.  Demak, 
boshqariluvchi  jarayon  bilan  boshqaruvchi  markaz  o‘rtasida  qayta  bog‘lanish  mavjud. 
Bunday bog‘lanish chetdagi va markazdaagi xemoretseptorlar orqali o‘rnatiladi. 
 
CHETDAGI (ARTERIAL) XEMORETSEPTORLAR 
 
     Umumiy  uyqu  arteruyasining  ikkiga  bo`linishidan  hosil  bo`lgan  ayrida  karotid 
koptokcha joylashgan. Bu tuzilma arterial qon bilan juda yaxshi ta‘minlanadi va qonda 
kislorodning  parsial  tarangligi  pasayishiga  hamda  CO
2
  tarangligi  ortishiga  javoban 
qo‘zg‘aluvchanligi  o‘zgaradigan  retseptorlarga  ega.  Bu  retseptorlarni  til-xalqum 
nervining  bir  qismi  bo`lmish  afferent  tolalar  (Gering  nervi)  bulbar  nafas  markazi  bilan 
bog‘laydi. Shunga o‘xshash retseptorlar aorta ravog‘ida ham uchraydi. Aorta ravog‘idagi 
retseptrolarning  nafasni  boshqarishdagi  ishtiroki  katta  emas,  ular  qon  aylanishini 
boshqarishda faol qatnashadi. 
     Karotid  koptokchalaridagi  retseptorlar  kislorodning  qondagi  tarangligi  mo‘tadil 
bo`lganda  ham  (100  mm.s.u.),  markazga  afferent  impulslar  yuborib  turadi.  Qondagi 
kislorod  tarangligi  80  mm.s.u.  dan  pasaysa,  bu  impulslar  soni  keskin  ortadi.  Natijada 
nafas  markazining  qo‘zg‘aluvchanligi  oshadi,  o‘pka  ventilyatsiyasi  ko‘payadi,  qonning 
oksigenatsiyasi tezlashib, unda O
2
 tarangligi ko‘tariladi. 
     Karotid xemoretseptorlarga kislorodning tarangligi pasayishi (gipoksemiya) bilan bir 
qatorda,  CO
2
  tarangligining  ortishi  (giperkapniya)  va  atsidoz  rag‘batlantiruvchi  ta‘sir 
ko‘rsatadi va o‘pka ventilyatsiyasini ko‘paytiradi. Gipoksemiya, giperkapniya va atsidoz 
ayni bir vaqtda rivojlansa,nafas markazining qo‘zg‘alishi hammadan kuchli bo`ladi. 
    Tabiiy sharoitda oksidlanish jarayonlarining jadallashishi natijasida to‘qimalar qondan 
ko‘proq  kislorod  o‘zlashtiradi.  Shunga  yarasha  qonga  ko‘proq  CO
2
  va  kislota  tabiatli 
moddalar ajraladi. 
     Karotid  xemoratseptorlarning  uyqu  arteriyasida  joylashgani  bejiz  emas,  ular  miyaga 
oqadigan qonda O
2
 va CO
2
 miqdorini nazorat qilib turadi.