Muqaddima

TA’SIROTNING BO’SAG’A KUCHI, REOBAZA VA XRONAKSIYA 
 
     Membrana  potensialini  kritik  darajaga  o‘zgartirish  qobiliyatiga  ega  bo`lgan  ta‘sirot 
kuchi  ta‘sirot  bo‘sag‘asi  deyiladi.  Bo‘sag‘a  miqdoridan  kuchsizroq  bo`lgan  ta‘sir 
bo‘sag‘adan  past,  bo‘sag‘a  miqdoridan  kuchliroq  bo`lgan  rag‘batlar  esa  bo‘sag‘adan 
yuqori    ta‘sirlovchi  deb  ataladi.  Bo‘sag‘aning  mutloq  miqdori  qo‘zg‘aluvchan 
to‘qimalarning xossalariga  va fiziologik holatiga, ta‘sirot berish usuliga bog‘liq. Ta‘sirot 
bo‘sag‘a  kuchiga  ega  bo`lsada,  juda  qisqa  vaqt  ta‘sir  etsa,  qo‘zg‘alish  ro‘q  bermaydi. 
Demak,  qo‘zg‘alish  vujudga  keltiradigan  ta‘sirot,  birinchidan,  eng  kam  (bo‘sag‘a) 
kuchga  ega  bo`lishi  kerak,  ikkinchidan,  u  ma‘lum  qqisqa  vaqt  davomida  ta‘sir  etishi 
zarur.  Elektr tokining qo‘zg‘alish paydo qiladigan eng kam kuchi reobaza deyiladi. Bir 
reobazaga  teng  elektr   toki bilan ta‘sirlab,  harakat potensiali olish uchun  zarur  bo`lgan 
eng  kam  vaqt  foydali  vaqt,  deb  ataladi.  Bo‘sag‘a  kuchi  bilan  ta‘sirlash  vaqtida  foydali 
vaqtdan  ko‘paytirish    paydo  bo`lgan  qo‘zg‘alishni  miqdoriga  ta‘sir  qilmaydi  –  demak 
vaqtni  uzaytirish  befoyda.  Ma‘lum  chegarada  tokni  kuchaytirish  vaqtning  qisqarishiga 
olib keladi. 
     Amalda  foydali  vaqtni  aniqlash qiyin, chunki  reobaza  miqdori  membrenaning  faoliy 
holatiga  bog‘liq  holda  o‘z-o‘zidan  o‘zgarib  turadi.  Shu  sababdan,  boshqa  shartli 
miqdorni – xronaksiyani aniqlash rasm bo`lgan. Xronaksiya – ikki reobazaga teng elektr 
toki  bilan  to‘qimaga  ta‘sir  etib,  uni  qo‘zg‘atish  uchun  sarflangan  eng  kam  vaqtni 
bildiradi. 
     ―Bor  yoki  yo‘q  qonuni‖.  Bo‘sag‘adan  past  ta‘sirotlar  uzoq  vaqt  davom  etsa  ham 
qo‘zg‘alishga sabab bo`la olmaydi (samara yo‘q); bo‘sag‘a kuchiga ega bo`lgan ta‘sirot 
esa eng katta miqdordagi qo‘zg‘alishni vujudga keltiradi (samara bor). Bu qonun yakka 
nerv  yoki  muskul  tolalarida  mikroelektrodlar  yordamida  potensiallar  qayd  qilinganida 
yaqqol ko‘rinadi. Shuni esda tutish kerakki, ―Yo‘q‖, yani bo‘sag‘adan past kuchga ega 
bo`lgan  stimul  ham  membranada  ma‘lum  o‘zgarishlarni,  masalan,  lokal  javobni  sodir 
qiladi. ―Bor‖ning miqdori ham o‘zgarmas emas -  qo‘zg‘aluvchan to‘qimalarning faoliy 
holatiga qarab u ma‘lum chegarada oshib yoki kamayib turadi.