1. SH.Shoabdurahmonov va b. Hozirgi о‘zbek adabiy ,1-qism, Toshkent, "О‘qituvchi", 1980, 440-441-
betlar.
2. M.Mirzayev va b. О‘zbektili, Toshkent, "О‘qituvchi", 1978, 151-153-betlar.
3. О‘zbek tili grammatikasi, Toshkent, "Fan" 1975, 591- 601-betlar. О‘qituvchi undov sо‘z turkumi
yuzasidan amaliy
mashq ishlatishni
boshlashdan oldin talabalarga undov haqidagi qoida, bu sо‘z turkumining о‘ziga xos tomonlari boshqa
sо‘z turkumlaridan farqli xususiyatlarini savol-javob, suhbat asosida aniqlaydi. Shun.dan keyin
undovlarning his-hayajon va buyruq-xitob undovlariga bо‘linish sababini ochadi. Emotsional undovlar
shodlik, sevinch,kо‘tarin-ki ruh, xafalik, shubha, taajjub kabi modal ma’nolarni ifodalashni kursatib,
voy, qara, bunchalik chiroyli bu bola, O! Hо‘kiz yо‘q. og‘il kо‘cha tomonidan teshilgan.(AX) Voy-
dod! Zо‘ravonlarning dastidan dod ! (M.Ism.) kabi misollar keltiradi. Emotsibnal undovlardan xa, xa-
xa, xu, xov, xu kabi undovlik bilan kо‘rsatish, javob ta’qid ma’nolarini ham ifodalashishi
mumkinligini ta’kidlaydi va ha, bundoq bola kam topiladi. Hov, qizim sizdan bu bola oldin kelgan
kabi misollar keltiradi. Shundan shaxsga qaratilon da’vat va xohishi bildiruvchi ma, tes,mart, bas kabi
inferativ undovlar borligini ta’kidlaydi yea T s s! -deb qо‘ydi (As.M.) Bas, Tojiyev ! _Mansurov
о‘rnidan turdi (As.M.) Rasm-odat undovlari haqida ham qisqa
tо‘xtaladi va bunday undovlarga kundalik hayotda, urf -odayeda ishlatilib kelayotgan salom, hormang,
bor bо‘ling, esonmisiz, hayr, hо‘p, marxemat, rahmat, balli, ofarin kabi undovlarni misol keltiradi.
Bular haqida tayaabalarda tushuncha hosIl etgandan keyin esa buyruq-xitob uydovyaarini talabalardan
sо‘rab aniqlaydi.
Undovlarning tuzilish turlari yuzasidan amalir bilim hosid qilish uchun talabalardan sodda, takror va
ekuft undovlariga misollar ayttiradi, uni mustahkamlaydi. Undovlarnyng otlashо‘ai masalasyni
talabalar mulohazasiga havola etadi. Ulardan: Ohlarim tutsin sani ((qо‘shiqdan), Onalarning ohiga
yetish kerak kabi misollar keltiradi va sababini sо‘raydi. О‘zi xulosalaydi. Ana shundyn keyin Era
talabalar bilan birgalikda undovlarning sintaktik vazifalarini aniqlash ishiga kirishadi: a) undovning
gap bо‘lib kelyshini, bunday gaplar voqeativ-undov gaplar deyilishini : bxxo-o! Ishlar joyida-ku! E,
bas, kuyasanmi-yо‘qmi ?! Him-m.,.kulib
ma’nopor yо‘talib qо‘ydi Sobir, b)otlashgan undovlar gap
bо‘lagi bо‘lib kelishini topishib unga Jamilaning dodiga hech kim yetmadi. Uning ohi olamni tutdi
kabi misollar (bilan) keltirishadilar; v) kо‘makchi fe’llar bilan birikib kesim bо‘lib kelishiga: Kanizak
qattiq uf tortdi Xolida alamiga chidolmay dodladi (undovdan fe’l yasalishiga misol bо‘ladi): Zaynab
dod soldi kabi misollar keltirishadi.
О‘qituvchi talabalarning nazariy tushunchalarni amaliy tushunganligiga qanoat hosil qilgandan keyyn
undov yuzasidan 270, 271-mar<;larni ishlaydilar. Uyga vazifa qylyb esa 272-273 -
mashqlarni
bajarishni va undovni yana bir bor "О‘zbek tili grammatikasi" (1-qism, 1975 yil.)dan о‘qishni
topshiradi.
Amaliy mashg‘ulot о‘qituvchi tomonidan undov mustaqil sо‘z turkumlariga atama bо‘la olmaganligi
uchun yordamchilarga ega otlasha olishi, kо‘makchi fe’llar bilan birga kesim bо‘lishi hamda vokativ
bо‘la olishi bilan farq qilishi , u his -hayajon, buyruq- xitobning atamasi esa, aynan, "о‘ei" bо‘lgan
sо‘z turkumi zkanligini aytib qisqa xulosalaydi va talabalar reyting ballarini e’lon etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: