Kartashunoslik

4.1.3. Abu Zayd Balxiy  
Sharq  kartografiyasini  rivoj  topishida  Arab  va  O‘rta  Osiyo  kartografiyasini 
asosi bo‘lgan «Islom atlasi» ning o‘ziga xos o‘rni bor. 
Islom  atlasining  muallifi  noma‘lum,  lekin  ayrim  tadqiqotchilar  uni  Balxiy 
tuzgan  deb  taxmin  qiladilar.  Bu  atlasda  21  ta  karta  bo‘lib,  jumladan,  dunyoning 
doiraviy kartasi berilgan. Undan tashqari Arabiston yarim oroli, Fors dengizi, Misr, 
Shom  mamlakatlari  va  Rum  dengizi  kartalari  hamda,  musulmon  dunyosining 
markaziy  va  sharqiy  qismlarini  14  ta  kartasi  berilgan,  unda  Jazoir,  Iroq,  Fors, 
Kirmon,  Sind,  Armaniston,  Hazar  dengizi,  Fors  cho‘li,  Xuroson,  Movarounnahr 
hududdlari o‘z aksini topgan. 
850-934 yillarda yashab o‘tgan o‘rta osiyolik mashhur olim Abu Zayd Balxiy 

---

 
48 
bevosita geografiya va kartografiya masalalari bilan shug‘ullanib, dunyo kartasini 
yaratgan. 
 
1-rasm.  Balxiy  tuzgan  dunyo 
kartasining o‘zbekcha tarjimasi. 
 
Lekin  akademik  V.V.Bartold 
va prof. H.Hasanovlar bu kartadan 
(951  yilda)  fors  olimi  Istaxriy 
foydalanib  o‘z  kartasini  yaratgan 
degan  fikrni  aytishadi.  Ularning 
yozishicha, 
Balxiy 
asarining 
Istaxriy 
tahririda 
to‘ldirilgan 
nusxasigina bizgacha yetib kelgan. 
Keyinchalik bu asarni Abul Qosim 
Ibn  Xavkal  (taxminan  976  yilda) 
to‘ldirgan.  Istaxriyning  (X  asr) 
«Iqlimlar kitobida» 19 ta karta ilova qilinib, o‘sha davrda sharqda ma‘lum bo‘lgan 
davlatlar tasvirlangan. 
Prof.  R.Rahimbekovning  yozishicha,  Istaxriyning  18  va  19-kartalari  boshqa 
hududlar bilan birga Xorazm, Movarounnahr va Turkistonga bag‘ishlangan. 
 
 
“ XУДУД УЛ-ОЛАМ” (983 й) 
китобида тасвирланган  
жойлар xозирги картага  
туширилди. 
 
2-rasm. «Hudud ul-olam» (983 y.). 
 
Istaxriy  kartalarida  O‘rta  Osiyo  toponimiyasiga  oid  qimmatli  manbalar 
berilgan.  Eng  zaruri  o‘sha  davrda  Amudaryo  bir  qancha  o‘zan  orqali  Orol 
dengiziga quyilganligi aniq ko‘rsatilgan. Shuni aytib o‘tish kerakki, o‘rta asr arab 
kartografik 
maktabi 
vakillari 
tomonidan 
tuzilgan 
kartalar 
geografik 
koordinatalarsiz  bo‘lib,  geografik  ob‘ektlar  geometrik  shakllarda  (ko‘proq 
aylanalarda)  berilgan.  Demak  bu  hududda  yashab  ijod  qilgan  geograflar  va 

---

 
49 
kartograflarning kartalari ilk kartografiya makazi bo‘lgan Misr va Rimda tuzilgan 
kartalardan  farq  qilgan,  bu  esa  o‘rta  osiyolik  geograflarning  alohida  maktabi 
yaratilganligini ko‘rsatadi. 
O‘zbekiston  geografiyasiga  va  kartografiyasiga  tegishli  juda  muhim  asar 
«Hudud  al-olam»  (Olamning  chegaralari)  X  asrda  (983  yilda)  yaratilib,  muallifi 
noma‘lumdir.  Unda  o‘sha  davrga  tegishli  juda  ko‘p  geografik  ma‘lumotlar 
berilgan. Shu ma‘lumotlarni prof. H.Hasanov hozirgi zamon karta asosiga tushirib, 
o‘sha davrda yozilgan bu asarni juda mukammalliligini isbotlab berdi.