Kartashunoslik

Tayanch  iboralar:  karta,  geografik  karta,  obyekt,  kartografik  tasvir, 
matematik  asos,  geografik  asos,  legenda,  kartografiya,  komponovka,  kartografik 
asarlar, atlas. 
 
1.1. Kartalar va ularni ta‟rifi, elementlari xususiyatlari 
Karta  termini  yunoncha 

  (xartes  –  papirus  qog‘ozi)  so‘zidan 
olingan  lotincha  ―sharta”  (qog‘oz,  varaq)  atamasidan  kelib  chiqqan.  Yunoncha 

  (karta),  lotincha  charta,  turkcha  harita.  Turkiy  tillar  oilasiga  kiruvchi 
o‘zbek tilida ham karta bo‘lsa etimologik jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi.  
O‘zbek  tilining  imlo  lug‘atida  (Toshkent,  ―O‘qituvchi‖  -  1995)  ham 
―karta‖  deb  berilgan.  Grafiya  so‘zi  yunoncha  grafo  –  yozaman,  tasvirlayman 
ma‘nosini anglatadi. Binobarin, karta va grafiya so‘zlari yunonchadan olingan ekan 
fanning  nomini  kartagrafiya  deyilsa  yozilsa  xato  bo‘lmaydi.  Ushbu  soha 
mutaxassislarini esa kartashunoslar deb yuritilsa to‘g‘ri bo‘ladi. 
2000–2006 
yillari 
nashr 
etilgan 
12-jildlik 
O‘zbekiston  Milliy 
Entsiklopediyasida ham karta va kartografiya deb qabul qilinishiga ana shular asos 
bo‘lgan. 
Kartadan  qaramasdan  turib,  uni  mushohada  qilmasdan  istalgan  holatda 
hududlarning  qisqacha  obzorini  olish  mumkin  emas.  Karta  geovazoviy 
ma’lumotlar,  ya’ni  obyektlar  yoki  hodisalarning  bir-biriga  nisbatan  to’g’ri 
nisbatdagi  Yerda  joylashgan  o’rni  haqidagi  ma’lumotlarni  o’z  ichiga  oladi. 
Kartani  tasvirlangan  hududga  nisbatan  ko’plab  savollarga  (punktlar  orasidagi 
masofa,  punktlarning  bir-biriga  nisbatan  o’rni,  zonalar  yoki  tabiiy  tizimlarning 
tarqalishi  kabilar)  javob  beruvchi  geovazoviy  axborot  tizimi  sifatida  qarash 
mumkin. Ularga javoblar klaviatura yoki ayrim fayllarni yuklashga ehtiyojsiz, ko’p 
vaqtsiz bevosita karta tasviridan o’qib olinishi mumkin.
1
 
Karta  –  Yer  yuzasini,  boshqa  osmon  jismlarini  yoki  kosmik  fazoni 
matematik  aniq  belgilangan,  kichraytirilgan,  umumlashtirilgan  tasviri  bo‘lib,  u 
qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda joylashgan obyektlarni ko‘rsatadi. 
Obyekt  deyilganda  kartalarda  tasvirlanadigan  har  qanday  predmet,  voqea, 
hodisa yoki jarayon tushuniladi. 
                                                           
1
  Menno-Jan  Kraak,  Ferjan  Ormeling.  Cartography:  Visualization  of  Geospatial  Data.  Printed  and  bound  in  Great 
Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. London, 2010.  p. 39 /www.pearsoned.co.uk. 

---

 
4