Kartashunoslik

Ma‟ruza  3.  Kartashunoslik  tarixini  asosan  tarixiy  manbalar  asosida 
o‟rganilishi, fanning rivojlanish davrlari 
Reja: 
3.1. Kartografik manbalar haqida tushuncha. Kartografik manbalarning turlari 
3.2. Antik davr kartografiyasi 
3.3. O‘rta asrlarda kartografiya 
 
Tayanch  iboralar:  manba,  kartografik  manba,  kartografik  manba  turlari, 
dala ma’lumotlari, matnli manbalar, kadastr ma’lumotlari, antik davr, “uyg’onish 
davri”, kartogravik tasvirlar, antik davr kartalari, “uyg’onish davri kartalari”. 
 
3.1. Kartografik manbalar haqida tushuncha. Kartografik manbalarning 
turlari 
Kartografiya  o‘zining  mahsuloti  bilan  ko‘plab  xo‘jalik,  fan,  madaniyat, 
ta‘lim va boshqa sohalarni ta‘minlaydi. O‘z navbatida u kartalarni yaratish uchun 
ko‘plab  ma‘lumotlarni  ushbu  sohalardan  oladi.  Kartografiyada  kartalarni  tuzish 
uchun  foydalaniladigan  istalgan  shakldagi  (suratli-kartografik,  grafikli,  kesma, 
diagramma,  jadval,  raqam,  matn  va  boshqa)  hujjatlarga  manbalar  deyiladi. 
Binobaran,  har  qanday  kartani  qadr-qimmati  –  uni  mukammalligi,  aniqligi, 
zamonaviyligi  va  mazmunini  ishonchliligi  –  har  doim  shu  kartani  tuzishga  jalb 
etilgan manbalarni sifatiga bog‘liq bo‘ladi.  
Hozirgi  geografik  kartalarni  mavzuini  va  maqsadini  xilma-xilligi  ularni 
tuzish  uchun  jalb  etiladigan  manbalarni  ham  haddan  tashqari  ko‘p  va  xilma-xil 
bo‘lishini  taqazo  etadi.  Barcha  manbalarni  ma‘lum  ulushidagi  shartlilik  bilan 
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
- astronomo-geodezik ma‘lumotlar; 
- umumgeografik va mavzuli kartalar; 
- kadastr ma‘lumotlari, plan va kartalari;  
- masofadan zondlash materiallari; 
- dala ma‘lumotlari va o‘lchashlari; 
- gidrometeorologik kuzatishlar natijalari; 
- ekologik va boshqa monitoring materiallari;  
- iqtisod-statistik ma‘lumotlar; 
- raqamli modellar; 
-laboratoriya analizlari natijalari;  
- matnli manbalar; 
 - nazariya va tajribaga asoslangan qonuniyatlar.  
Kartaning maqsadi va mavzusiga binoan ba‘zi bir manbalar asosiy, ba‘zilari 
esa  qo‘shimcha,  boshqalari  yordamchi  manbalar  vazifalarini  o‘taydi.  Masalan, 
iqtisodiy  geografik  kartalar  uchun  asosiy  manba  bo‘lib  statistik  hisobotlar, 
geologik kartalar uchun esa geologik plan olish, aerokosmik suratlar hisoblanadi.  
Manbalar  kartaga  olinayotgan  obyektning  hozirgi  holatini  ifodalaydigan 
zamonaviy va obyektning o‘tmishini yoki oldin o‘rganilgan holatini ko‘rsatadigan 
eski  turlarga  ajratiladi.  Ma‘lum  kartalar  uchun,  masalan,  tarix  kartalariga, 
dinamikani  ko‘rsatishda  eski  manbalar  zarur.  Bundang  tashqari,  manbalar 

---

 
33 
birlamchi,  ya‘ni  obyektni  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  o‘lchash  natijasida  olingan 
ma‘lumotlarga  va  ikkilamchi,  birlamchi  materiallarni  qayta  ishlash  natijasida 
olingan ma‘lumotlarga bo‘linadi. Tabiiyki, birlamchi materiallar ikkilamchilaridan 
o‘zlarining  ishonchliligi,  aniqligi,  umumlashish  saviyasi,  generalizatsiya  darajasi 
bilan ancha farq qiladi.