Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

ekaverasiz-ku,  ammo  domladay  ochiq  qo„lli  odamni  yo  topasiz,  yo  yo„q 

(A.Qahhor).  Buning  ostida  zidlanishning    meyordan  baland  darajada  ekanligini 

ta‘kidlashdek pragmatik mazmunni ifodalash maqsadi yotadi. 

Ammo  bilan  arxaiklashgan  illo  vositasi  ham  substansial  qiymatdoshlikni 

yuzaga  keltiradi:  Gullar  tanidagi  mudroqlikni  sez.  Illo,  sen  uxlashga  shoshilma 

sira  (A.Suyun)  -  Ammo,  sen  uxlashga  shoshilma  sira.  Hozirgi  tilimiz  nuqtai 

nazaridan  eskirgan  elementlarning  badiiy  uslubda  saqlanib  qolish  tamoyili  bu 

yerda ham amaldadir. Ba‘zan ularning mikromatn tarkibida qo‗llanishi qaytariqni 

bartaraf  etadi  va  pragmatik  ravonlikka  xizmat  qiladi:  Bizdan  zolimga  ammo 

Qanday  imdod  bo„lgusi?  /  Ne  qilsak  uning,  illo,  Ko„ngli,  qo„nji  to„lg„usi? 

(A.Suyun) kabi. 

Garchi  kamdan-kam  hollarda  uchrasa-da,  yordamchi  vositalarning 

pleonastik qo‗llanishi badiiy tasvirdagi alohida bir usul sifatida namoyon bo‗ladi: 

Sirtmoqlar  yasaydir  uzun  va  illo  –  Gulchambarlar  emish  menga  atalgan 

(A.Suyun)  yoki  Yurtimiz  tinch  bo„lsin,  illo-billo  qirg„inbarot  bo„lmasin 

(O‗.Hoshimov).  

Zidlov  vositalar  ba‘zan  gapning  boshida  keladi:  Pastak  non  do„konining 

derazasida  chiroq  bor.  Qizg„ish  nur  tushib  turibdi.  Ammo  non  mashinasi 

ko„rinmaydi  (O‗.Hoshimov).  Imlo  nuqtai  nazardan  bu  holatni  ijobiy  baholab 

bo‗lmaydi.  Sh.Rahmatullayev  buning  sababini  qo‗shma  gapshakllarning  birinchi 

qismi  tugal  to‗xtam  bilan  aytilishida,  deb  izohlaydi.

33

  Vositaning  bu  tarzda 

qo‗llanishida  prozaik  va  uslubiy  matnlar  o‗zaro  farqlanishi  ma‘lum  bo‗ladi. 

Boshqacha  aytganda,  poeziyada  bu  kabi  holatlarni  tez-tez  uchratish  mumkin: 

Dunyo degan shundayin anglab bo„lmas sir ekan / Lekin inson hamisha bir hisga 

asir ekan…(A.Oripov).  Ammo va lekin qo‗llanilgan matnda ba‘zan  qo‗shma gap 

                                                 

33

Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili – T.: Universitet, 2006. -В.397. 

---

57 

 

qismlarini to‗g‗ridan-to‗g‗ri zidlamasdan, fikrni ravon ifodalash uchun ham xizmat 

qilishi  mumkin.  Bunday  holda  zidlash,  qarama-qarshi  qo‗yish  ma‘nolari 

kuchsizlanadi va ifodada oniy pauza vujudga keladi, oldingi fikrga qisqacha yakun 

yasaladi va navbatdagi fikr beriladi. Bunday ifoda uslubiy-pragmatik jihatdan ham 

maqsadga  muvofiqdir  va  u  ham  fikrni  ravon  ifodalashning  bir  usulidir.  Urush 

odamning  diydasini  qotirib  yuboradi  deyishadi.  Bo„lsa  bordir.  Ammo  kelib-kelib, 

farishtadek beozor yigitning o„lishi...(O‗.Hoshimov) 

Uslubiy matnda keltirilishidan qat‘i nazar, ammo ning takrorini ham adabiy 

til  meyorining  buzilishi  deb  qarash  lozim:  Ammo,  ammo  sen  ketasan,  ma‟lum 

intiho / Yurakda tizilib qoladi izing (M.Hasanova).  

Ammo  va  lekin  elementlarining  juftlashib,  ammo-lekin  tarzida  pleonastik 

qo‗llanishi  dastlab  so‗zlashuv  nutqida,  keyinchalik  esa  adabiy  tilda  ham  meyo‘r 

holatiga  kelgan:  Pichagina  o„tibdi. Ammo-lekin  haliyam  kech  emas (T.Murod). U 

matnda  ammo  birdaniga  ikki  vazifani  –  ham  bog‗lovchilik,  ham  yuklamalik 

vazifasini bajarmoqda.   

Lekin  vositasi,  eng  avvalo,  zidlovchi  vosita,  ammo  unda  tranpozitsiya 

asosida  ot vazifasida kelib, qilinayotgan ish-harakatning zaminida boshqa maqsad, 

ketidan keladigan  boshqa narsa borligini ifodalaydi.

34

 Bitta  lekini bor, Arslonbek