Тилшунослик назарияси

Лев Владимирович Шчерба 
Атоқли рус тилшунос олими Л.В.Шчерба (1880-1944) шўро даври тилшунослигининг энг 
буюк намояндаларидан бири, Бодуэн де Куртенэ таълимотининг давомчиси, кенг қамровли 
улкан тадқиқотчидир. 

---

57 
Л.В.Шчерба Петербург университетининг тарих – филология факультетини тамомлайди 
ва шу университетнинг қиёсий грамматика ва санскрит кафедрасида қолдирилади. 
У 1906 йилдан – 1909 йилгача чет эллардаи Германияда, Шимолий Италияда, Францияда, 
Прагада бўлади, чех тилини ўрганади, илмий – тадқиқот ишларини олиб боради (Италияда), 
экспериментал фонетика лабораториясининг ишлари билан яқиндан танишади (Францияда).
Олим 1912 йилда «Сифат ва миқдор жиҳатдан рус тилининг унлилари» мавзусида 
магистрлик диссертациясини, 1915 йилда эса «Шарқий лужик шеваси» мавзусида докторлик 
диссертациясини ҳимоя қилади. 1916 йилда Петербург университетининг профессори 
бўлади. 1924 йилда Россия фанлар академиясининг мухбир аъзоси, 1943 йилда эса ҳақиқий 
аъзолигига сайланади. 
Академик Л.В.Шчербанинг илмий қизиқишлари кенг бўлиб, у тилшуносликнинг қатор 
масалалари бўйича фаол иш олиб боради. Булар қуйидагилари 1. Тилшуносликнинг умумий 
масалалари. 2. Фонетика ва орфоэпия. 3. Грамматика. 4. Ёзув, орфография, транслитерация 
ва транскрипция. 5. Чет тилларни ўқитиш методикаси. 6. Лексикография. 7. Француз тили. 8. 
Пушкин поэзиясининг тили. 
Л.В.Шчербанинг тилшунослик соҳасидаги асосий ишлари қуйидагилари 1. «Сифат ва 
миқдор жиҳатдан рус тили унлилари» (1912). 2. «Рус тилидаги сўз туркумлари ҳақида» 
(1928). 3. «Тил ҳодисаларининг уч аспекти ва тилшуносликдаги тажрибалар ҳақида» (1931). 
4. «Француз тили фонетикаси» (1937). 5. «Ҳозирги рус адабий тили» (1939). 6. 
«Лексикография умумий назариясининг тажрибаси» (1940). 7. «Адабий тил ва унинг 
тараққиёт йўли» (1942). 8. «Тилшуносликнинг навбатдаги масалалари» (1945). 9. «Ўрта 
мактабда чет тилларни ўқитиш. Методиканинг умумий масалалари» (1947). 10. «Тил 
системаси ва нутқ фаолияти» (1974) ва бошқалар. 
Л.В.Шчерба экспериментал фонетика соҳасида энг таниқли тадқиқотчи бўлиб, ўзининг 
фонема ҳақидаги назариясини яратди. Унинг фонема ҳақидаги назариясига кўра фонема сўз 
ва унинг формаларини дифференциация қилиш қобилятига эга бўлган товуш типи (шакли, 
кўриниши, хили)дир. Ушбу товуш хили, шакли, яъни фонема умумийлик бўлиб, нутқда 
хусусийлик сифатида намоён бўлади. Шунингдек, у фонологиянинг фонетика билан зич 
алоқасини алоҳида таъкидлади.
Муаллиф тадқиқотларида фонетика ва морфологияда, синтаксис ва стилистикада 
тажрибанинг муҳимлигини, катта аҳамиятга эгалигини қайд этди.
Л.В.Шчерба грамматика ва лексиканинг ўзаро муносабати ҳақида фикр юритар экан, 
грамматика сўз, сўз формаси, сўзлар гуруҳи ва бошқа тил бирликларини ҳосил қилиш 
қоидаларидир, - дейди. Грамматика, Л.В.Шчербанинг фикрича, «воситалар репертуари 
бўлиб, улар ёрдами билан муайян қоидаларга кўра тафаккурнинг мустақил предметлари 
ўртасидаги муносабатлар ифодаланади ва янги сўзлар ҳосил бўлади». У грамматикага 
фонетика, сўз ясалиши, форма ясалиши, синтаксис ҳамда сўз туркумлари ҳақидаги 
таълимотни киритади. 
Л.В.Шчерба лексикани эса фақат тилнинг қурилиш материали, «хом - ашёси» сифатида 
олиб қарамайди. Шунингдек, у, мутлақо ҳақли равишда, бизнинг нутқимиз, нутқ фаолияти 
грамматика ва лексика қоидаларига кўра сўзлардан ҳосил бўлишини тўғри таъкидлайди. 
Грамматика у ёки бу сўзнинг, сўз формасининг, сўз бирикмасининг қандай ҳосил 
бўлганини тушунтириб қолмасдан, балки шу билан бирга янги сўз ва сўз формаларини 
қандай ҳосил қилишни ҳам ўргатиши керак, - дейди. 
Олим асосий синтактик бирлик сифатида синтагма ҳақидаги назарияни ҳам яратди. 
Синтагмани нутқ жараёнида маъновий бир бутунликни ифодаловчи фонетик бирлик 
сифатида қайд этиб, унинг сўздан, сўз бирикмасидан ва хатто сўз бирикмаларининг 
гуруҳидан ташкил топишини таъкидлайди. 
Л.В.Шчерба тилга система сифатида ёндашади. У тил, тил ҳодисаларининг уч аспектга 
(жиҳатга) эгалигини айтиб, бунгаи нутқ фаолияти, тил материали ва тил системасини 
киритадии 

---

58 
1. Нутқ фаолияти (сўзлаш ва тушуниш жараёни). Нутқ фаолияти психофизик жараёндир. 
Бунда тил белгиларининг маъно ифода этиши фаол бўлиб, бу ижтимоий – жамият маҳсули 
ҳисобланади. 
2. Тил материали. Бу бирор ижтимоий гуруҳ ёки жамият аъзолари томонидан муайян
давр билан боғлиқ барча айтиладиган, ёзиладиган ва тушуниладиган лисоний ҳодисаларнинг, 
бирликларнинг, масалан, матнларнинг йиғиндисидир.
3. Тил системаси. Тил системаси тил материали билан бевосита боғланиб, тил 
материалидан – луғатлар ва
грамматикадан келтириб чиқарилади. Демак, тил материали кенг маънода бу луғатлар ва 
грамматикалардир. 
Тил системаси, Л.В.Шчерба қайд этганидек, тил материалида объектив мавжуд бўлган,
объектив «жойлашган», тил материали асосида, таъсирида юзага келувчи ва «индивидуал 
нутқий системаларда» намоён бўлувчи ҳодисадир. 
Тилшуносликнинг тил системасини ўрганишдаги асосий вазифаси нутқ фактларини, 
ҳодисаларини умумлаштириш ва улардан тил системасини келтириб чиқариш. Яъни 
объектив воқеликка мос, мувофиқ бўлган луғат ва грамматикаларни яратишдир. Бу луғат ва 
грамматикаларнинг ўзаро муносабати, алоқаси, таъсири доимо тилшуносларнинг диққат 
марказида туриши лозим.