O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Uydagi  zo‗rliklar  —  oila  a‘zolaridan  birining  boshqalariga  nisatan 
beshafqat xatti-harakatlari. Masalan, ba‘zi erkaklarning o‗z oilasidagi ayollarga 
nisbatan beshafqatliklari. 
Uchinchi dunyo  — sanoat  ishlab chiqarishi  rivojlanmagan mamlakatlar. 
Er shari aholisining ko‗p qismi uchinchi dunyo mamlakatlarida yashaydi. 
Uchlamchi  sektor  —  iqtisodiyotning  xizmat  ko‗rsatish  bilan  bog‗liq 
sektori. 
Uyushgan  jinoyatchilik  —  maxsus  guruhlar  (tashkilotlar)  tomonidan 
amalga oshiriladigan jinoiy xatti-harakatlar. 
 
V 
 
Vaqt  geografiyasi  —  inson  xulq-atvorini  o‗rganishga  shved  geografi 
Torstren Xagerstrend taklif qilgan yondoshuv bo‗lib, individlarning siljishi ayni 
paytda makonda va zamonda yuz beradi, deb ta‘kidlaydi. 
Validlik  –  respondentdan  olingan  ahborotni  verifikatsiya  ma‘lumotlari 
bilan qiyoslash. Validlik o‗lchov haqiqiyligi mezonidir.  
Varnalar (sanskritcha - sifat, rang) — qadimgi Hindistondagi to‗rt asosiy 
tabaqa.  Jamiyatda  brahman  va  kshatri  tabaqalari  yuqori  mavqeni  egallashgan. 
Mehnatkash  xalq  vayshilar  va  shudrlar  V.ga  mansub  bo‗lib,  ularning  mavqei 
pastroq hisoblangan. V.ga mansub bo‗lmaganlar aholining eng quyi, xo‗rlangan, 
huquqsiz qismini tashkil etgan. 
Veber  Maks  (1864-1920)  -  buyuk  nemis  sotsiologi.  Uning  ijtimoiy-
siyosiy  qarashlari  va  nazariy  pozitsiyalari  ko‘p  jihatdan  XIX  asrning  oxirgi 
choragida  Germaniyadagi  ijtimoiy-siyosiy  holat  va  vaziyatlar  bilan  bevosita 
bog‘liq. Uning asarlari: ―Urta asrlardagi savdo jamiyatlari tarixiga oid‖ (1989), 
―Rim  agrar  tarixi  va  uni  davlat  xususiy  xuquq  uchun  ahamiyati‖  (1891), 
―Protestant  etikasi  va  kapitalizm  ruhi‖  (1905),  ―Dunyo  dinlarining  xo‘jalik 

---

 
189 
etikasi‖  (1919),  ―Xujalik  va  jamiyat‖  (1920)  kabi  asarlarida  sotsiologik 
ta‘limotlarga  bag‘ishlangan.  M.Veber  Dilteyning  antinaturalizmni  yoqlaydi.  U 
insonning  ongli  mavjudod  ekanligini  xech  bir  tarixchi  yo  sotsiolog,  iqtisodchi 
inkor eta olmasligini ta‘killaydi. Dunyoqarashiga ko‗ra pozitivizmga yaqin. V. 
fikricha, har qanday ijtimoiy-iqtisodiy hodisaning mohiyati faqat uning ob‘ektiv 
jihatlari  b-n  emas,  balki,  avvalo,  tadqiqotchi  nuqtai  nazariga  ko‗ra,  shu 
hodisaning  madaniy  jarayonda  qanday  rol  o‗ynashi  b-n  belgilanadi.  V.  falsafa 
va sotsiologiyaga ―ideal tip‖ tushunchasini olib kirdi. Bu tushunchaning fanga 
olib  kirilishini  uning  o‗zi  ijtimoiy  fanlar  faqat  alohida  hodisalarni  o‗rgangani 
sababli  ilmiy  abstraksiya  qilish  zarurati  borligi  bilan  izohlaydi.  Ideal  tip,  V. 
fikriga  ko‗ra,  borliqni  aks  ettirmaydi,  balki,  alohida  tushuncha  va  hodisalarni 
tizim  holiga  keltirish  vositasi  bo‗lib  xizmat  qiladi.  Ideal  tip  tushunchasi,  tub 
mohiyatiga  ko‗ra  marksizmdagi  ijtimoiy-iqtisodiy  formatsiya  tushunchasining 
muqobili  sifatida  yaratilgan  edi.  V.ning  ijtimoiy  fal.  va  sotsiologiyadagi  eng 
katta xizmatlaridan biri, uning asarlarida dinning ijtimoiy taraqqiyotda o‗ynagan 
rolini tahlil qilib berishi bo‗ldi. V. din va jamiyat munosabatini tahlil qilar ekan, 
umuman din to‗g‗risida emas, muayyan davrdagi muayyan din yoki diniy oqim 
to‗g‗risida  fikr  yuritdi.  V.  nazariyasiga  ko‗ra,  boylik  va  boylik  orttirishga 
intilishni  unchalik  xushlamaydigan  xristian  dini  mazhablari  iqtisodiy 
taraqqiyotga muayyan darajada to‗sqinlik qilganlar. Boylikni xudoning ne‘mati, 
unga  intilishni  esa  bandalarning  burchi  deb  talqin  qiladigan  protestantlik  esa 
iqtisodiy taraqqiyot va kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga kuchli turtki 
berdi.  V.  talqinida  protestantlik  kapitalizm  vujudga  kelishidagi  asosiy 
sabablardan  edi.  Dinlarni  tahlil  qilar  ekan,  V.  ular  sanoat  kapitalizmi 
rivojlanishiga 
g‗ov  bo‗lmoqda,  degan  xulosaga  keldi.  Moliyaviy 
munosabatlarga cheklovlar qo‗yish, ijtimoiy hayotga passiv munosabatni targ‗ib 
qilish orqali bu dinlar, V. fikricha, ijtimoiy taraqqiyotga to‗sqinlik qiladi. Uning 
talqinida protestantlik mazhabi hayotdagi adolatsizlikni passiv kuzatib o‗tirmay, 
uni  bartaraf  qilish  uchun  faol  kurashga  chaqirish  orqali  ijtimoiy  taraqqiyotga 
katta  turtki  beradi.  Asosiy  asarlari:  ―Milliy  davlat  va  xalq  xo‗jalik  siyosati‖ 
(1895), ―Protestantlik etikasi va kapitalizm ruhi‖ (1905), ―Xo‗jalik va jamiyat‖ 
(1920).  
Versiya  (lot.  ko‗rinishini  o‗zgartirish)  —  dalil,  farazlar;  voqeani  bayon 
qilish yoki tushuntirishning bir-biridan farq qiladigan turi.