O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

Sotsiologik  tasavvur  —  sotsiologik  tadqiqot  jarayonida  o‗z 
tasavvurlarini  qo‗llash.  Sotsiolog  tasavvur  kundalik  odatdagi  hodisalardan 
chetga chiqish va muammolarni ijobiy hal qilishga ko‗maklashadi. 
Sotsial  xizmat  -  korxona,  muassasa  va  tashkilotning  xizmatchilar  va 
ishchilar  faoliyatini  qo‗llab-quvvatlash  orqati  mehnat  jamoasini  boshqarish 
sohasi. 
Sotsiologiyadagi 
yonalishlar 
– 
sotsiologiya 
fan 
sifatida 
shakllanganidan  beri  vjulga  kelgan  yo‗nalishlar.  Ularning  ba‘zilari  tobora 
rivojlanmoqda,  boshqalari  eskirib,tarixiy  ma‘lumot  sifatida  ahamiyat  kasb 
etmoqdalar.  Hoz.  zamon  sotsiologiyasida  ―Worterbuch  der  Soziologie‖ 
kitobida ko‗rsatishicha, quyidagi asosiy yo‗nalishlar mavjud : 
1) M a t e m a t i k yunalish – sotsiologik tadqiqotlarda oddiy bilimlarni 
yaqqolroq ko‗rsatish uchun matematik usullarning qo‗llanilishi; (Pareto). 2) F 
i  z  i  k  a  l  i  s  t  i  k  yo‗nalish  (sotsial  fizika,  sotsial  mexanika,  sotsial 
energetika).  Sen-Simon  bu  yo‗nalishning  birinchi  vakili  edi.  19-a.da  bu 
yo‗nalish  Kont,  Spenser  va  J.S.Miller  tomonidan  rivojlantirildi.  Ijtimoiy 
hodisalarni  energetizm  nuqtai  nazaridan  talqin  qilish  (V.Ostvald)  ham  bu 
yo‗nalish ichidagi maktab yaratilishiga olib kelgan; 3) S o s i a l – b i o l o g i 
k  yo‗nalish  -  jamiyatni  ijtimoiy  organizm  sifatida  talqin  etishga  asoslanadi: 
irsiyat va o‗zgaruvchanlik, tabiiy va sun‘iy tanlash, moslashish, hayot uchun 
kurash bu tafakkur uslubining asosiy tushunchalaridir (Spenser va boshqalar); 
4) I j t i m o i y- a n t r o p o l o g i k yo‗nalish irqlar va ijtimoiy tashkilotlar 
o‗zaro bog‗liqligi muammolari b-n shug‗ullanadi (J.Gobino va F.Galton); 5) 
A n t r o p o g e o g r a f i k, i j t i m o i y g e o g r a f i k va e t n o l o g i k 
yunalishlar (Boden, Monteske, Gerder, Gumboldt, Bokl va b.); 6) T a r i x i y 
– f a l – i y , u n i ver- s a l – t a r i x i y va t a r i x i y yo‗nalishlar odamni 
tarixiy  mavjudot,  ijtimoiy  hodisalarni  esa  –  madaniyat  mahsuli  sifatida 
qarashadi. Bu yo‗nalishning vakillari Kondorse, Sen-simon, Kont, Paul Bart, 
Oppengeymer, Alfred Veber, K.Mangeym, SHeler, Trelch va Freyer.); 7)P s i 
x  o  l o  g  i k  va  s o  s  i  a  l  –  p s  i  x o  l  o  g  i k  yo‗nalishlar  hamma  ijtimoiy 
hodisalar  ruhiy  tomondan  belgilangan,  shuning  uchun  ham  ularni 
ruhiyat(psixika)  orqali  bilish  mumkin  deb  hisoblaydilar.(Tard,Lebon  va  b.); 
8) U n i v e r s a l i s t i k yo‗nalishlar – jamiyatni antisub‘ektivistik talqini 

---

 
165 
bo‗lib,  u  ijtimoiy  tartibotni  bir  butun  sifatida  ko‗rilishi  zaruriyatidan  kelib 
chiqadilar. Bu yo‗nalish F.Akvinskiyga borib taqaladi, uning asosiy vakili – 
O.Shpann;  9)  S  i n f  l  a  r  n  a  z  a  r  i  ya  s  i  ijtimoiy  tabaqalanishni  iqtisodiy 
omillar belgilaydigan manfaatlar b-n tushuntiradi (qar.: Tarixiy materializm). 
o‗  r  t  a  t  a  b  a  q  a  (s  i  n  f  )  n  a  z  a  r  i  ya  l  a  r  i  ijtimoiy  kuchlar  (boylar-
kambag‗allar,  mulkdorlar-mulksizlar)  to‗qnashuvlari  ijtimoiy  ierarxiyadagi 
o‗rta  tabaqalarni  yo‗qolishiga  olib  kelishi  mumkinligini  ta‘kidlashadi. 
(V.G.Ril va b.). o‗rta sinfni saqlab qolish jamiyat barqarorligini saqlab qolish 
demakdir; 10) F o r m a l yoki s o f sotsiologiya - sotsiologiyaning predmeti 
va  ob‘ektini  shakl  va  mazmun  nuqtai  nazaridan  talqin  qilgan  holda,  uning 
vazifalarini  aniqlashdan  kelib  chiqadi.  Sotsiologiya  empirik  fan  bo‗lib,  u 
markazida  o‗zaro  ta‘sir  etadigan  ijtimoiy  aloqalar  shakllarini  o‗rganadi. 
(G.Zimmel va b.); 11) F e n o m e n  o l o g i k yunalish  - Gegelning ―Ruh 
fenomenologiyasi‖ga  borib  taqaladi.  Sotsiologiyadagi  bu  yo‗nalish  fal.dan 
kelib  chiqqan,  ayniqsa,  Gusserl,  Sheler  va  Xaydeggerlar  tomonidan  keng 
ishlangan.  Bu  yo‗nalish  mohiyatni  mushohada  qilishga,  ijtimoiy  hodisalar 
mushohadasi  materiallarini  intuitiv  bilish  va  mantiqlashtirishga  harakat 
qiladi; 12) I j t i m o i y – i q t i s o d i y yo‗nalish o‗z tadqiqotining predmeti 
sifatida o‗zaro aloqador bo‗lgan xo‗jalik (iqtisodiyot) va jamiyatni oladi. Bu 
yo‗nalish Veber, Zombart, Oppengeymerlar tomonidan ishlab chiqilgan; 13) 
M  a  d  a  n  i  y  –  f  a  l  -i  y  va  m  a  d  a  n  i  y  –  s  o  s  i  o  l  o  g  i  k  yo‗nalish 
(Vindelband,Rikkertlarning  tabiat  va  madaniyat  fanlarini  ajratganliklarini 
ko‗zda tutgan holda) tarixiy olamning tuzilishi to‗g‗risidagi ta‘limot doirasida 
sotsiologiyadagi ―madaniyat‖ tushunchasiga alohida o‗rin beradi; 14) I n d u 
k  t  i  v  –  a  n  a  l  i  t  i  k  yo‗nalish  empirik-statistik  metod  orqali  konkret 
tajribada  hosil  bo‗ladigan  materiallar  b-n  ish  ko‗radi.  U  ayniqsa,  AQSHda 
rivojlangan.Uning  shiori  –  ilgaridan  tayyorlangan  usullar  (masalan,  testlar, 
anketalar)  yordamida  konkret  ob‘ektlar  amaliy  ishlashdir.  Olingan  natijalar 
sotsiogramma  va  sotsiografik  shartli  tasvirlarda  aks  ettiriladi.  Bularning 
hammasining  asosiy  maqsadi  –  amaliyotda  qo‗llanilishdir.  Xuquq, 
madaniyat,  san‘at,  adabiyot,  xo‗jalik  va  ishlab  chiqarish,  texnika,  mehnat, 
oila, moliya, pedagogik, bilim, din sotsiologiyasi va h.k. maxsus sotsiologiya 
fanlari hisoblanadi. Sotsiologiya natijalarini amaliy tadbiq etishga qaratilgan 
barcha  urinishlar  va  ularga  ijtimoiy-islohotchilik  va  ijtimoiy-siyosiy  nuqtai 
nazardan baho berishning umumiy atamasi a m a l i y sotsiologiyadir.