O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakul‘teti

 Klassifikatsiya  (lot.  classis–tasnif)–  insonning  bilim  faoliyatida 
muhim  rol  o‗ynovchi  fikr  yuritish  operatsiyalaridan  biri  K.  hisoblanadi.  Bir 
turkum  ichidagi  narsalarning  biriga  o‗xshashligiga  va  boshqa  turkumdagi 
narsalardan  farq  qilishiga  qarab,  narsalarni  turkumlarga  ajratish  tizimi  K. 
(tasnif)  deb  ataladi.  Fan  olamiga  buyuk  hissa  bo‗lib  qo‗shilgan 
D.I.Mendeleevning  ―Elementlarning  davriy  sistemasi‖  K.  uchun  yorqin 
misoldir.  Bunda  olim  elementlarni  atom  og‗irligi  ortib  borishiga,  kimyoviy 
sifatlarining bir tipligiga va boshqa belgi hamda alomatlariga qarab tartib b-n 
joylashtirib  chiqqan.  Fanda  narsa  va  hodisalarning  tabiatini  ifodalovchi 
muayyan belgi, alomat asosida qilingan tizimini K. deb atash qabul qilingan. 
Tabiiy  K.ga  zoologiya  fanidagi  hayvonlar  K.si  (sudralib  yuruvchilar,  sut 
emizuvchilar,  suvda  va  quruqlikda  yashovchilar,  parrandalar,  qushlar  va 
h.k.), botanikadagi o‗simliklar K.si (bir yillik, ko‗p yillik, butalar, daraxtlar, 
o‗tlar, ildizdan ko‗payuvchilar, igna barglilar, tikanli o‗simliklar, dukkaklilar, 
madaniy o‗simliklar, don o‗simliklari, sabzavotlar, poliz o‗simliklari va b. ) 
kabi qator misollarni keltirib o‗tish mumkin. Mabodo K.ga asos qilib olingan 
belgi,  narsa  va  hodisalar  tabiatni  ifodalamasa,  bunday  K.  sun‘iy  K.  deb 

---

 
88 
ataladi.  Ijtimoiy  hayotimizda  K.ning  mazkur  turi  doimo  qo‗llanib  turadi. 
Mas.,  kutubxonadagi  kitoblar  mazmuniga,  formatiga,  noyobligi  va  shunga 
o‗xshash  belgilarga  qarab  tokchalar  va  peshtoqchalarga  teriladi. 
O‗quvchilarning  va  talabalarning  alifbe  tartibi  b-n  tuzilgan  ro‗yxati  yoki 
ularning  yosh  xususiyatlari  (tabaqalari),  jinsiy  belgilari,  ulgurishlari, 
qiziqishlari,  iqtidorlari,  salohiyatlari,  o‗quv  motivlari  va  kasbiy  tayyorgarlik 
darajalarini  nazarda  tutib  turkumlarga  ajratish  ham  sun‘iy  K.ga  misol  bo‗la 
oladi.  Lekin  ijtimoiy  turkum  va  fan  olamida  oddiy  K.lash  holatidan  tez-tez 
foydalaniladi.  Jumladan,  adabiyot,  tarix,  geografiya,  filologiya,  psixologiya-
gumanitar  fanlari;  fal.,  iqtisod,  politologiya,  ma‘naviyat  asoslari, 
madaniyatshunoslik-  ijtimoiy  fanlar;  matematika,  fizika,  biologiya,  ximiya, 
tabiiy-matematika  kabi  fanlar.  Xuddi  shunday  asosga  suyanib  psixologik 
sohalari  ham  K.  qilinadi.  Injenerlik  (muhandislik),  aviatsiya,  kosmos 
psixologiyasi, mehnat psixologiyasi, patopsixologiya, oligofrenopsixologiya, 
surdo  psixologiya,  tiflopsixologiya  maxsus  psixologiya,  bolalar,  o‗smirlar, 
katta yoshdagilar psixologiyasi gerantopsixologiya (keksalik psixologiyasi) – 
yosh 
davrlar 
psixologiyasi; 
neyropsixologiya, 
psixoformokologiya, 
psixoterapiya, 
psixogigiena, 
psixoprofilaktika, 
meditsina 
(tibbiyot) 
psixologiyasi,  sud  ishi  psixologiyasi,  kriminal  psixologiya,  penitensiar 
(sudlanganlar)  psixologiyasi-yuridik  psixologiya  va  b.  psixologiya  fanida 
psixik 
holatlar, 
bilish 
jarayonlari, 
shaxsning 
individual 
tipologik 
xususiyatlari,  ichki  regulyasasi  ham  K.  qilinadi.  Aks  ettirish  xarakteriga  va 
retseptorlarning o‗rniga qarab, sezgilar uch guruhga bo‗linadi; eksterotseptiv, 
interotseptiv,  propriotseptiv  sezgilar.  Klassik  bo‗linishga  binoan  sezgilar 
quydagicha  K.  qilinadi:  ko‗rish,  eshitish,  taktil,  maza,  hid,  organik,  harakat 
va  h.k.  Ta‘lim  tizimida  murakkab  bilishlar  qulayroq  yo‗l  b-n  o‗zlashtirish 
uchun K.dan keng ko‗lamda foydalaniladi.