Yoshlar fiziologiyasi va gigiyenasi

   Akseleratsiya.  Akseleratsiya  yosh  avlodning  ruhan  va  jismonan 
tezlashuvidir.  Hozirgi  davrda  keyingi  100-150  yil  ichida  bolalar  va  o’smirlar 
akseliratsiya  jarayonlari  kuzatilmoqda.  Bunday  akseleratsiya  O’zbekistonda 
ham  ko’zga  tashlanmoqda.  Yangi  tug’ilgan  chaqaloqlarning  bo’yi  5-6  smga, 
kichik  va  o’rta  maktab  yoshidagi  bolalarning  bo’yi  10-15  smga,    8-10  kg  ga 
ortdi. Akseleratsiya ruhiy va jismoniy rivojlanishda kuzatilmqda. 
  XIX  asr  oxiri  ХХ  asr  boshlarida  ko’p  mamlakatlarda  bolalarning  bo’yiga 
o’sishi tezlashganligi aniqlangan va bu haqida ma’lumot 1876 yilda matbuotda 
e’lon  qilingan.  1935  yilga  kelib  nemis  olimi  E  Kox  rivojlanishdagi  bu 
tezlashuvni  akseleratsiya  deb  atagan.  Akseleratsiya-  lotincha  so’z  bo’lib, 
acceles  –tezlashuv  degan  ma’noni  bildiradi.  Akseleratsiya  yosh  avlodning 
oldingi  tengdoshlariga  nisbatan  ruhan  va  jismonan  rivojlanishidir,  100  yil 
ya’ni  bir  asr  ichida  yaqqol  ko’zga  tashlanganligi  uchun  uni  keng  ma’noda 
“sekulyaoniy  trend”  ya’ni  asriy  tendensiya  deyiladigan  bo’ldi.  Keyingi  100- 
150  yil  ichida  yer  yuzida  akselerasiya  jarayonlari  kuzatilmoqda  jumladan 
O’zbekistonda ham. 
  Rivojlanishdagi  akselerasiya  muammosi  va  butun  dunyo  biologlar, 
tibbiyotchilari va sotsiologlari diqqatini jalb qilib kelmoqda. Akselerasiyaning 
ijtimoiy va biologik turlari o’zaro farq qilinadi.  
  Biologik  akselerasiya  deganda,  insonning  biologik  rivojlanishiga  ta’luqli 
barcha  o’zgarishlarni  tushunish  kerak.  Bunga  odamning  morfologik  va 
fuhksional  rivojlanishini  tavsiflovchi  bir  qator  ko’rsatkichlar  kiradi.  Ushbu 
o’zgarishlar  ma’lum  bir  ijtimoiy  muhitda  sodir  bo’ladi  va  ko’p  jixatdan 
ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi.  
Ijtimoiy akselerasiya deganda, bolalar bilimlarining hajmini ulardan 50-100 yil 
ilgari yashagan tengdoshlarinikiga nisbatan ortganligini tushunish kerak. 
     ХХ  asrning  20-  yillaridan  boshlab  Shvetsiya,  Angliya,  Germaniya,  AQSh, 
Yaponiya va boshqa mamlakatlardagi 6-14 yoshdagi bolalar o’z rivojlanishida, 
ulardan yuz yil ilgari yashagan tengdoshlariga nisbatan ancha o’zib ketganligi 
to’g’risidagi  ma’lumotlar  paydo  bo’la  boshladi.  Kichik  va  o’rta  yoshdagi 
bolalarning  bo’yi  10-15  sm,  og’irligi  esa  8-10  kg  ortgani  aniqlandi.  Ushbu 
hodisa-  bo’y  va  og’irlikni  asriy  ortishi  degan  nom  oldi.  Keyingi  yillarda 

---

 
121 
akseleratsiya  yanada  yorqin  namoyon  bo’lganligi  kuzatilgan.  Bundan  50  yil 
ilgari  odamlar  bo’yining  maksimal  uzunligi  25-26  yoshga  to’g’ri  kelgan 
bo’lsa, bizning zamonamizda o’g’il bolalar 18-19  yoshda, qiz bolalar esa 16-
17  yoshda  to’liq  jismoniy  balog’atga  yetadilar.  Yangi  tug’ilgan  chaqaloqlar 
tanasining uzunligi 1930-1940 yillardagiga nisbatan o’rtacha 1 sm ko’p.