Falsafa ma’ruzalar matni

Foma Akvinskiy (1224-1292) mo’’tadil realizmning yana bir yirik vakili bo’lib hisoblanadi. Foma o’sha davr 
uchun Arastu natur falsafasini ilohiyot bilan birlashtirishga harakat qilgan. Bunda u mo’’tadil realizm pozitsiyasida 
turgan va sxolastikaning eng yirik namoyandasi bo’lgan. Uning fikricha, natural falsafada tafakkur va Arastu mantiqiy 
ta’limoti yordamida xudo mavjudligi haqidagi haqiqatga erishishi mumkin. 
Fomaning «Ilohiy summalar» asari 3000 maqoladan iborat bo’lib, 600 masalani yoritishga bag’ishlangan. U 
ilohiyotning sistemali bayon qilinishi vazifasini bajaradi. «Ilohiy summalar»ning birinchi qismi xudoning mavjudligi va 
borlig’i masalasida bahs yuritadi. Ikkinchi qismi «xudoga qarab harakat» haqida hikoya qiladi. 
Akvinskiy ta’limoticha, dunyo ierarxik narvondan iboratdir. Uning eng quyi qismida er va 4 elementdan iborat bo’lgan 
hamma narsalar mavjuddir. Odam ruhi xudo va moddiy dunyo o’rtasidagi joyni egallaydi. Dunyoviy jamiyat tepasida esa, 
papa boshchiligidagi ilohiy davlat turadi. Erdan uzoqlashgan sari u ilohiylashib boradi. Sayyoramiz dunyosinning tepasida 
farishtalar dunyosi mavjuddir. Butun koinot tuzilishi uch shaxsni birlashtirgan yagona xudo tomonidan boshqarilib turadi. 
Akvinskiy ta’limotidan keyinchalik «tomizm» oqimi shakllandi va u «neotomizm» tarzida g’arbda hozir ham saqlanib qolgan. 
O’sha davrning mashhur faylasuflaridan biri Vilyam Okkamdir (1309-1349). Uning fikricha, ilohiyot aqidalari 
ratsional (aql) yo’l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat Muqaddas kitob nufuzi tufayligina qabul qilinishi 
mumkin. Bu qarash e’tiqod va tafakkurni bir-biridan ajratardi, ularni omuxta qilishni qoralardi. Okkam, shuningdek, 
universaliylarning ob’ektiv mavjudligini inkor qiladi. Uningcha, universaliylar tafakkur tushunchalari uchun faqat 
ismdirlar. Bu tushunchalarni odam o’z ongida yaratgan. Uningcha, alohida odam insonga nisbatan realroq va 
muhimroqdir. 
Rodjer Bekon (1214-1292) ham Okkam mansub bo’lgan oqim vakillaridandir. U o’z hayotini ilmiy tajribalarga 
bag’ishlagan. Ular yordamida u tajribaviy fanga asos soldi. Bunday metodni XYII asrda Frensis Bekon ishlab chiqdi. 
Haqiqatni topishda tabiatni tajribaviy o’rganish metodini qo’llash nominalistlar qarashlariga to’liq mos kelardi. 
Nominalistlar va realistlar o’rtasidagi qarama-qarshilik o’rta asr sxolastikasining muhim muammolaridan biri edi. Butun 
o’rta asrlarda sxolastikaning bu ikki oqimi o’rtasida kurash ketgan. Sxolastikaning avjga chiqqan davri — 1150 va 1300 
yillarda — Foma Akviniyskiyning mo’’tadil realizmi nominalizm ustidan g’alaba qozondi. Lekin 1300 yildan keyin 
cherkov ilohiyotchilari tafakkurida nominalizm yuqori mavqeni egallay boshladi. Bu ko’p jihatdan uyg’onish davri 
falsafasiga ta’sir ko’rsatdi. Shuningdek, haqiqatga erishishning tajribaviy metodini (ratsionalizm) vujudga kelishida katta 
xizmat qildi.