O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

 

 

 

 

Davlat  budjetining  moliyaviy  resurslarni  taqsimlanish  jarayoniga  manzilli  tus 

berish  uchun,  DMSda  budjet  xarajatlarini  idoraviy  xususiyatlaridan  kelib  chiqib 

guruhlash  nazarda  tutiladi.  Bu  esa  o’z  navbatida,  mablag’larni  ularning  aniq 

taqsimlovchilari bo’yicha taqsimlanishini aks ettirish imkonini beradi. Xarajatlarni 

kapital xarajatlar, o’zida asosiy kapital, strategik yoki favqulodda 

zaxiralarni,  yerlarni,  nomoddiy  aktivlarni  sotib  olish  xarajatlarini, 

asosiy  kapitalni  sotib  olishga  sarflanadigan  pulsiz  to’lovlarni, 

asosiy  kapitalning  yemirilishi  yoki  buzilishi  bilan  bog’liq 

yo’qotishlarni kompensatsiyalashni namoyon etadi; 

 

joriy xarajatlar, kapital aktivlarni sotib olish va yaratish, moliyaviy 

kapitalni  ko’paytirish,  ushbu  to’lovlarni  oluvchilar  uchun  kapital 

aktivlarining 

yemirilishidan 

kelib 

chiqqan 

yo’qotishlarni 

kompensatsiyalash  bilan  bog’liq  bo’lmagan  pullik  va  bepul 

to’lovlar; 

 

kreditlash  minus  qarzni  qoplash  (sof  kreditlash),  o’zida  davlat 

boshqaruv 

organlarining 

operatsiyalarini 

mujassamlashtirib, 

iqtisodiyotning boshqa sektorlariga nisbatan moliyaviy buyurtmalar 

vujudga  kelishi  yoki  davlat  siyosatini  olib  borish  maqsadida 

korxonalar  kapitalida  ulush  bilan  qatnashishni  nazarda  tutadi.  Bu 

operatsiyalar debitor tipi bo’yicha guruhlanadi, ya’ni ichki qarzdor 

va qarzdor-norezident tipi bo’yicha. Bu ko’rsatkich DMSda byudjet 

taqchilligi hajmini belgilaydigan omil sifatida qaraladi. 

 

Iqtisodiy  tasnif  uch  asosiy  kategoriyadan 

tashkil topgan: 

 

---

 

 

73 

      

 

funksional, idoraviy va iqtisodiy guruhlash xarajatlarning bir tasnifidan boshqasiga 

o’tish imkonini berish uchun o’zaro bir-biri bilan bog’liq bo’lishi kerak. 

Davlat moliyalashtirishi davlat boshqaruvi sektori tomonidan boshqa tarafga 

va  aksincha,  harakat  qiluvchi  to’lovlarning  barcha  oqimlarini  qamrab  oladi  va 

natijada moliyaviy buyurtmalar vujudga keladi yoki qoplanadi. 

Moliyalashtirishga likvidlikni boshqarish bilan bog’liq davlat zaxiralarining 

har qanday o’zgarishi ham kiradi. Moliyalashtirish operatsiyalarining turli shakllari 

bo’yicha  ma’lumotlar  shunday  tashkil  qilinadiki,  davlat  moliyalashtirishining 

iqtisodiyotga  ta’sirini  baholash  imkoni  bo’lsin.  Buning  uchun  davlat 

moliyalashtirishi  va  davlat  likvidligini  boshqarish  bilan  bog’liq  operatsiyalar 

kreditor  yoki  qarz  majburiyati  egasi  tipi  bo’yicha  yoki  qarz  majburiyati  tipi 

bo’yicha  tasniflanadi.  Shu  ikki  tasnif  doirasida  ichki  va  tashqi  moliyalashtirish 

o’rtasidagi farq aniqlanadi. 

DMSning  xalqaro  standartlariga  muvofiq,  qarz  olish  davlat  boshqaruvi 

sektorining  daromadlariga  kirmaydi,  balki  budjet  taqchilligini  moliyalashtirish 

manbasi sifatida ko’riladi. Taqchillikni quyidagicha aniqlash mumkin: daromadlar 

va  olingan  transfertlar  summasi  minus  xarajatlar  va  kreditlash  summasi  minus 

qarzni  qoplash.  Majburiyatlarning  o’zgarishi  va  qarz  summasining  o’zgarishi

6

. 

Yuqorida  qayd  etilgan  operatsiyalardan  farqli  o’laroq,  davlat  qarzi  davlat 

boshqaruvi  sektorining  avval  va  kelajakda  qoplanishi  rejalashtirilayotgan 

operatsiyalar  natijasida  jamg’arilgan  moliyaviy  majburiyatlarning  hajmi  sifatida 

qaralishi mumkin. 

Majburiyatlar  kelajakda  davlat  boshqaruvi  sektorining  operatsiyalari 

yordamida qoplanishi yoki muddatsiz qarz sifatida qayta rasmiylashtirilishi kerak. 

Davlat  qarziga  xizmat  ko’rsatish  foizlarni  to’lash  va  (yoki)  qarzning  asosiy 

summasini qoplash orqali bajariladi. Davlat qarzi tarkibida faqat foizi to’lanadigan 

muddatsiz  majburiyatlar  hamda  qarzning  asosiy  summasini  to’lash  bo’yicha 

                                                           

6

Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace USA, 2016. p. 15 

 

---

 

 

74 

      

 

talablar amal qilsa, har qanday foizsiz majburiyatlar aks etishi zarur. Davlat qarzi 

qarz  majburiyatlarining  egalari  tiplari  bo’yicha  ichki  va  tashqi  qarz 

majburiyatlariga taqsimlanadi. Qo’shimcha ravishda qoplanmagan qarz tasnifidan 

foydalanilishi  mumkin,  u  kreditor  va  qarz  majburiyati  tipidan  kelajakda  ichki  va 

tashqi davlat qarziga taqsimlash yo’li bilan keltirib chiqariladi.