«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

108.Вестибуляр анализаторларининг физиологияси;
Odam tanasining holatini sezishida vestibulyar analizatoring 
ahamiyati katta. Bu Sensor tizim tana harakati tezlashishi va 
sekinlashishi hamda boshning fazodagi holati o
‘
zgarishi to
‘
g
‘
risidagi 
axborotlar asosida skelet muskullari tonusining qayta 
taqsimlanishmi ta‘minlab, muvozanat saqlash imkoniyatini beradi. 
Vestibulyar sensor tizimning chet tuzilmalari chakka suyak 
piramidasidagi labirintda joylashgan. Labirint suyakdan iborat 
bo`lib, uchta yarim doira kanallardan, utrikulyus, sakkulyus va 
chig‘anoqdan tashkil topgan. (69-rasm). Suyak labirinti ichida 
uning Yarim doira kanallarning har biri utrikulyusdan boshlangan, 
doiraning 2/3 qismini hosil qilib, 
utrikulyusda tugagan. Kanalning utrikulyusga qo‗shiladigan qismi 
kengayib ampula hosil qilgan. Ampula ichida qirra 
— ampula 
kristasi joylashgan. Kristani ikki turdagi tukli retseptor hujayralar va 

---

tayanch hujayralar qoplagan. Tukli hujayralar ikkilarnchi 
retseptorlardir. Ular afferent tola bilan sinaps orqali bog‘langan. 
Birinchi turdagi tukli hujayralar asosini yakka afferent tolaning oxiri 
qadoq shaklida qamrab olgan va sinaps hosil qilgan. Bu turdagi 
retseptorni nervlagan efferent tola hujayraning o‗zi bilan bevosita 
bogianmagan. U retseptor asosini qamrab olgan afferent tola 
oxirida sinaps hosil qilgan. 
Ikkinchi turdagi tukli hujayralar ham afferent, ham efferent tolalar 
bilan sinapslar orqali bevosita bog‘langan. Ikkala turdagi retseptor 
hujayralarning uchi tuklarga (kiprikchalarga) ega. Elektron 
mikroskop yordamida har qaysi hujayraning 60
—80 stereotsiliyasi 
va bir dona kinosiliyasi borligini ko'rish mumkin. 
Retseptor va tayanch hujayralardan tashkil topgan epitelial qavatni 
mukopolisaxaridlardan iborat shilimshiq massa 
— kapula qoplab 
turadi. Kapula ampulani toidirgan. Tezlashish tufayli yuzaga 
chiqqan endolimfa harakati bu massaning siljishiga, unga botgan 
tuklarning egilishiga olib keladi. Tuklar egilib, retseptor hujayralarni 
qo'zgatadi yoki tormozlaydi. Sakkulyus va utrikulyusning dog‘larda 
(makulalarida) ham ikki turdagi tukli retseptor hujayralar bo`ladi. Bu 
retseptorlarni kalsiy tuzlaridan hosil bo`lgan kristallarni 
— otolitlarni 
— o‗z ichiga qamrab olgan jelatinasimon otolit membrana bosib 
turadi, Yerning Gravitatsiya maydonida tana holatining o'zgarishi 
otolit membrananing siljishiga, retseptor hujayralar tuk larining 
egilishiga va ulardan markazga intiluvchi impulslar soni ortishiga 
yoki kamayishiga olib keladi. 
Demak, utrikulyus malekulasi gravitatsiya maydoniga nisbatan 
tana holati o
‘
zgarishlarini sezadi Sakkulyus makulasi utrikulyusga 
bu ishda yordam beradi, bundan tashqari, tebranishlarni 
(vibrats
iyani) sezadi. O‘zaro peфendikulyar tekislikdagi uchta 
yarim, doira kanallar ampulalaridagi retseptorlar burchak 
tezlanishlar ta‘siriga javob beradi. 
Tukli hujayralarning adekvat ta‘sirotlarga javobi qanday bo`lishi 
tuklarning egilish tomoniga bog‘liq.Agar tuklarning egilishi 
kinotsilva tomoniga qaratilgan bo‗lsa, retseptor hujayralarning 
impuls faolligi ortadi. 
Tuklar tutami, aksincha, stereotsiliyalar tomoniga egilsa, 
retseptoming impulslar hosil qilishdagi faolligi susayadi.Otolit 
apparatdagi retseptorlarning fazoni egallagan holatida farq bor. 
Ba‘zi tukli hujayralarning kinosiliyasi stereotsiliyalardan chapda 
bo`lsa, ba‘zilarida o
‘
ngda bo`ladi. Shuning uchun ham otolit 
membrananing siljishi bir retseptorlarni qo
‘
zg
‘
atsa, boshqalarini 
ayni vaqtda tormozlaydi. 

---

Otolit apparat retseptorlari 2
—20 sm/s ga teng tezla- nishni 
sezishga imkon beradi. Ampula kristasidagi retseptorlar esa 
boshning chap va o
‘
ng tomonlarga 1° engashtirilganini, orqa va 
oldinga 1,5
—2,0° engashtirilganini sezishni ta‘minlaydi. Tukli 
h
ujayralardan impulslarni MNT ga o‗tkazuvchi aksonlar 
vestabulyar nervni (bosh chanoq VIII 
—juft nervning qismi) hosil 
qiladi. Bu nerv uzunchoq miyadagi vestibulyar yadrolarda tugaydi, 
Uzunchoq miyaning chap va o
‘
ng yarmida yuqori, medial, lateral va 
pastki yadrolar tafovut qilinadi. Bu yadrolardan chiqqan nerv 
tolalari ularni markaziy nerv tizimining boshqa qismlari bilan 
bogiaydi. Vestibulospinal yol tolalari asosan yozuv muskullarining 
gamma-motoneyronlarda, qisman alfa-moto neyronlarda tugaydi. 
Bu yolning bo
‘
yin muskullari faoliyatini boshqaruvchi 
motoneyronlarga ta‘siri statik va stato-kinetik reflekslarni yuzaga 
chiqishida muhim ahamiyatga ega. 
Vestibulyar yadrolar ko
`
zni harakatlantiruvchi nerv yadrosi 
miyacha, to
‘
rsimon formatsiya, gipotalamus, talamus orqali miya 
po'stlog‘i bilan ham bog`langan. 
Vestibulyar tizimning shikastlanishini harakatlar boshqaruvming 
buzilishi va bir qator vegetativ o
‘
zgarishlarga (bosh aylanishi, 
ko‘ngil aynishi, terlash va h. k.) sabab bo`ladi.