«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим, тиббий профилактика, фармация, факультети талабаларига

93 . Jinsiy bezlarning fizioliogiyasi 
Jinsiy bezlar ham aralash bezlarga kiradi. Ularning tashqi sekretsiya funksiyasi jinsiy 
hujayralar-spermatazoidlar va tuxum hujayra ishlab chiqarishdan iborat. Ichki
sekretsiyasi - qonga jinsiy gormonlar ajratishdir.
Jinsiy gormonlar uch guruhga bo‘linadi: estrogenlar , gestagenlar va
androgenlar . Estrogenlar va gestagenlar ayollar jinsiy gormonlari, ular ichida eng 
muhimlari estradiol, estron, progesteron . Androgenlar erkaklar jinsiy gormonlari 
bo‘lib, ulardan eng muhimi testosterondir .
Jinsiy gormonlar homila jinsini aniqlaydi, jinsiy a’zolar va ikkilamchi jinsiy belgilar 
rivojlanishini ta’minlaydi. Ular ta’sirida organizm va jinsiy a’zolar rivojlanishi, jinsiy 
aloqa qilish va bola ko‘rish darajalari yotadi.Testosteron moyaklarda

---

urug‘ naychalarining rivojlanishini va spermatotsitlar hamda spermatozoidlar hosil 
bo‘lishini ta’minlaydi.
Jinsiy balog‘atga etish davrida testosteron ta’siri ostida jinsiy olat va moyak 
kattalashadi, terida erkakcha tipdagi tuk (soch)lar rivojlanadi, tovush o‘zgaradi. 
Bundan tashqari testosteron oqsil sintezini kuchaytiradi, natijada o‘sish va jismoniy 
rivojlanish tezlashadi, muskullar massasi oshadi. Testosteronning suyak skeleti 
shakllanishi jarayonlariga ta’siri suyakning oqsilli asosi hosil bo‘lishini tezlashtirish 
va suyaklarda kalsiy yig‘ilishini kuchaytirishdan iborat. Buning oqibatida suyak
uzunlashadi, qalinlashadi va mustahkam bo‘ladi.Erkaklar jinsiy gormonlari
etishmovchiligida evnuxoidizm rivojlanadi: birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilar 
rivojlanishi kechikadi, suyaklar orasidagi mutanosiblik buziladi, ko‘krak, qorin 
pastida va sonlarda eg‘ yig‘iladi. Aksariyat sut bezlari kattalashadi va ruxiy
o‘zgarishlar paydo buladi.
Estrogenlar esa follikullarning o‘sib, rivojlanishi va ulardan Graaf 
pufakchalari hosil bo‘lishi uchun zarur. O‘smirlik davrida o‘g‘il va qiz bolalarning
tashqi qiefasi o‘zgarib, ikkilamchi jinsiy belgilar tez rivojlanadi. Yigitlarning tanasi va 
jinsiy a’zolarining rivojlanishi jinsiy aloqa qilish, eyakulyasiya (urug‘ otish), 
urug‘lantira olish darajasiga etadi.
Kizlarda estrogenlarning qondagi mikdori siklik ravishda o‘zgara boshlaydi. 
Gormonlar qonda va siydikda ko‘payib, etilgan Graaf pufakchasi erilib, undan 
tuxum hujayra chiqadi (ovulyasiya). Bir necha kun o‘tgach qiz birinchi marta hayz 
ko‘radi. Keyingi bir necha oy mobaynida jinsiy sikl va ovulyasiya muntazam 
takrorlanadigan bo‘ladi.Platsentar laktogen gormon sut bezlarini rivojlantiradi, 
homilaning rivojlanishini jadallashtiradi va progesteron sekretsiyasini kuchaytiradi. 
Platsentada hosil bo‘ladigan progesteron asosan mahalliy ta’sirga ega. Ekizaklar 
tug‘ilishi oraligidagi vaqt aynan shu gormonga bog‘liq. Ona siydiki bilan ajratiladigan
estriol homila hayotchanligini aniqlashga erdam beradi.
Yo‘ldoshning yana bir gormoni relaksin qov suyaklari simfizini yumshatib, 
kichik tos suyaklari bog‘lamalarini bo‘shashtirib, tug‘ruq yo‘llarining kengayishiga 
imkoniyat to‘g‘diradi.
Jinsiy gormonlar jinsiy faoliyatdan tashqari boshqa jaraenlarga ham ta’sir 
ko‘rsatadi. Androgenlar oqsil sintezini tezlashtiradi, shuning uchun erkaklarda 
maskullar yaxshirok rivojlangan. Progesteron ta’sirida asosiy almashinuv ortadi. 
Boshqa gormonlar bilan xamkorlikda jinsiy gormonlar suyaklar o‘sishini boshqaradi, 
suyakka aylanish jaraenini tezlashtiradi.