Sеminаr mаshg’ulоtlаrining tа’lim tехnоlоgiyasi jаmlаngаn

1- ilova 
Mavzu: Madaniy qatlam va uning tadqiq qilish uslublari 
Reja 
1.  Birqatlamli va ko’pqatlamli yodgorliklar 
2.  Kazishma ishlari bilan bog’liq asosiy kursatmalar 
3.  Madaniy qatlamlar sxematik belgilash uslublari          
 
O’quv  mashg’ulotining  maqsadi:  Madaniy  qatlam  va  uning  tadqiq  qilish  uslublari  haqida  
talabalarning bilimlarni rivojlantirish,    
  O’quv faoliyatining natijasi: Madaniy qatlam va uning tadqiq qilish uslublari 
haqida  aytib beradilar 
2- ilova 
Arxeologik  yodgorliklar    er    ostida    yoki    er    ustida    joylashgan    bo’ladi.    Er    ostidagi  
yodgorliklarni    o’rganish    jarayonida    arxeologlar    madaniy    qatlamlarga    alohida    e’tibor  
beradilar. 
 
Madaniy  qatlam  deganda—insoniyatning  turmushi,  xo’jalik  faoliyati  izlari  saqlanib  
qolgan    tuproq    qatlami    tuchuniladi.    Madaniy    qatlamlar    bir    va    bir    necha    o’ntacha   
qatlamlarga    ega    bo’lishi    mumkin.    Ularning    qalinligi    bir    necha    santimetrdan    30—35  
metrgacha  bo’lishi  mumkin.  Bu  esa  mazkur  joyda  odamlarning  qancha  vaqt  yashaganligi  
bilan  bog’liq.  Madaniy  qatlam  u  yoki  bu  qatlamlarga  shurf  tashlash,  keyin  keng  ko’lamda  
qazish  ishlari  natijasida  aniqlanadi. 
 
SHurf  aslida  nemischa  so’z   bo’lib,  o’zbek  tilida  qaziyman   degan  ma’noni  bildiradi.  
SHurf  solish  deganda  yodgorliklardagi  dastlabki  qazish  ishlari  tuchunilib,  madaniy  qatlamni  
aniqlash  va  yodgorliklar  haqida  dastlabki  ma’lumotlarni  olishdir.  SHurf  ko’pincha  kvadrat  
va  to’g’ri  to’rtburchak  shakllarida  bo’lib,  uning  chuqurligi  va  kengligi  madaniy  qatlamga  
qarab    har    xil    bo’lishi    mumkin.    Keng    ko’lamda    qazish    natijasida   madaniy    qatlam    to’la  
ochilib,    inson    faoliyati    izlari    bo’lmagan    ergacha    kovlab    tushiladi,    arxeologiyada    u  
materik—bezovta  qilinmagan  er  deb  ataladi. 
  
 
Arxeologik  yodgorliklarda  bitta  madaniy  qatlam  bo’lsa,  u  bir  qatlamli  arxeologik 
yodgorliklar deyiladi. Bu asosan mezolit davriga xosdir. SHuningdek, Rossiya xududi shakllangan 
Tripolьe  yodgorliklar,  Markaziy  Farg’onaning  mezolit  davri  yodgorliklari  va  bq.  shunga  misol 
bo’la oladi. 
            Arxeologik  yodgorliklarda  bir  necha  madaniy  qatlam  bo’lsa,  u  ko’p  qatlamli  yodgorliklar 
qatoriga kiradi. Bunga paleolit, neolit va keyingi davrlardagi yodgorliklar misol bo’ladi. Jumladan,  
Ko’lbuloq , Selungir, Samarqand, Joytun va bq.    

---

 
102 
Ob’ekt  to’g’risida  kutubxonada  mavjud  bo’lgan  adabiyotlar  va  ilmiy  tadqiqot  ishlar  bilan 
yakindan  tanishish.  Ob’ektda  kazish  ishlari  olib  borish.  Yogorlik  bo’yicha  yangi  materiallarni 
izlash.  Yangi materiallar ko’lga kiritish,  ularini laboratoriyada taxlil qilash.  
 
Arxeolog  dala tadqiqot ishlariga eng muxim o’rin  ajratadi, chunki dala tadqiqot ishlarisiz 
moddiy  manbalarni  topish  va  tadqiq    imkoni  mavjud  emas.  Ma’lum  bir  yodgorlikni  topishda 
arxeologlar  yozma,  epigrafik  manbalarga  va  xalk  orasida  saqlangan  rivoyatlarga  tayangan  xolda 
ish olib boradi.  Dala–tadqiqot ishlarining asosiy maqsadi yodgorlikdan topilgan bir xil buyumlarni 
to’plash  emas,  balki  yodgorlikning    sanasi  va  davriy  rivojlanishi  bilan  bog’liq  tarixiy  izchillikni  
tiklash    xisoblanadi.  SHuningdek,  arxeolog  yodgorlikning  butun  xududni  tadqiq  qilishi  muxim 
emas,  u  yodgorlikdan    muxim  deb  sanagan  moddiy  manbalarni  topgach,  yodgorlikda  qazish 
ishlarni  tuxtatadi.  Yodgorlikning  qolgan  qismini  esa,  boshqa  tadqiqotchilar  davom  ettirmog’i 
lozim.  CHunki  dastlab  olib  borilgan  tadqiqot  ishlari  keyingi  olib  borilgan  tadqiqot  ishlari  bilan 
solishtiriladi va unga berilgan oldingi xulosa yo tasdiqlanadi yo inkor qilinadi yoki rivojlantriladi.       
 
Arxeolog  yodgorlikda  qazish  ishlari  olib  borishdan  oldin  mazkur  yodgorlik  to’g’risida  
to’liq yozma ma’lumotnoma tayorlaydi va qazishma ishlari olib boradigan  qismini aniq belgilaydi.  
SHuningdek  dala-tadqiqot  ishlari  xar  bir  xududning  tabiiy  geografik  sharoitidan,  yodgorlikning  
joylashgan  joyining  xususiyatidan  va  yodgorlikning  kaysi  davrga  oid  ekanligidan    kelib  chiqqan 
xolda qazish ishlari turli xil uslublarda olib boriladi.   
         Yodgorlikda  qazish  ishlari  bilan  bog’liq  yuqorida  qayd  qilingan  ishlar  bajarilgach,  mazkur 
xudud  xar  tomonlama  fotosuratga    olinishi  lozim.  Bunda  xar  bir  element  e’tibordan  chetda 
qolmasligi lozim. SHuningdek, qazish olib borish jarayonida xam xar bir bosqich xam foto suratga 
olib borilishi kerak. 
 
 
Topografik s’yomka orqali xudud 3mX 3m kvadrat shaklida bo’lib bo’lingach, kvadratlar 
A1,  A2,  A3,    V1,  V2,  V3,  S1,  S2,  S3    tarzida  belgilanib  chiqiladi.  Qaysi  bir  kvadratdan  buyum 
topilsa, uning vertikal  va perpendikuyar joylashuvi aniqlanib, yozib qo’yiladi.Bu kvadratlar orqali, 
ularning planlpri aniqlash va chizish ishlarini osonlashtiradi.  
 
Qazish  ishlari  boshlanshidan  oldin  arxeolog    belkuraklardan  foydalanadi.    Madaniy 
qatlamni  qazishda  kvadratning  o’rtasi  qazilib,  yon  tomonlaridan  30  smgacha  bo’lgan  joylarni 
qoldiradilar.  
 
 
A1 
 
 
V1 
 
S1 
 
D1 
 
E1 
 
A2 
 
 
V2 
 
S2 
 
D2 
 
 
E2 
 
A3 
 
 
V3 
 
S3 
 
D3 
 
E3 
 
  
SHu tariqa kvadratlar orasini qazish orqali madaniy qatlam ochiladi. Madaniy qatlam aniq 
ko’ringach,  axeologlar  tuproqning  rangi  va  tarkibini  aniq  belgilab  ketishlari  lozim.  SHuningdek, 
topilmalarning o’rnini  belgilashda masshtabdan xam foydalaniladi. CHunki buyumlarning qanday 
joylashganligini aniq ko’rsatish lozim. Ularning bari dala jurnalida qayd qilinadi.  
    
 
 

---

 
103 
 Madaniy qatlam