Biolog 10 indd

Kombinativ o‘zgaruvchanlik. Bu o‘zgaruvchanlik ota-ona organizmlari 
genotiplaridagi  genlarning  qayta  kombinatsiyalanishi,  ularning  o‘zaro  ta’siri 
natijasida  vujudga  keladi.  Kombinativ  o‘zgaruvchanlik  meyozda  gomologik 
xromosomalarning  mustaqil  taqsimlanishi,  urug‘lanish  paytida  gametalarning 
tasodifi y  kombinatsiyalari,  xro mosomalar  chalkashuvi  va  genlarning  rekom-
binatsiyasi asosida kelib chiqadi. 

---

172
Mutatsion o‘zgaruvchanlik. Irsiy o‘zgaruvchanlikning bu xili organizm-
lar  genotipining  o‘zgarishi  tufayli  sodir  bo‘ladi.  Mutatsiyalarning  genlar 
va  xromosomalarning  o‘zgarishi  bilan  bog‘liqligi,  ota-ona  organizmlarida 
bo‘lmagan yangi va turg‘un irsiylanuvchi sifat o‘zgarishlarning kelib chiqishi 
mutatsion o‘zgaruvchanlikning evolutsiyadagi muhim ahamiyatini belgilaydi. 
Mutatsiyalar  foydali,  neytral  va  zararli  bo‘ladi.  Foydali  mutatsiyalar, 
deyarli kam uchrasa ham ular namoyon bo‘lgan organizmlar tabiiy va sun’iy 
tanlash jarayonida saqlanib qoladi. 
Mutatsiyalarni genotipning qaysi tarzda o‘zgarishiga qarab bir qancha tiplarga 
ajratish  mumkin.  Gen  mutatsiyalari  bir  gen  doirasida  sodir  bo‘ladigan  irsiy  o‘z-
garuvchanlikdir.  Gen  mutatsiyalari  boshqa  xil  mutatsiyalarga  nisbatan  ko‘proq 
tarqalgan. DNK molekulasida bitta gen doirasida nukleotidlar tartibining o‘zgarishi 
yoki bir nukleotid o‘rniga boshqasining o‘rnashib qolishi gen mutatsiyasining kelib 
chiqishiga  sabab  bo‘lishi  mumkin.  Xromosoma  mutatsiyalari  xromosomalarning 
anchagina  katta,  mik roskopda  ko‘rsa  bo‘la digan  mutatsiyalardir.  Xromosoma 
mutatsiyalarida  xromosomalar  soni  o‘z garmaydi,  ammo  bir  yoki  bir  nechta 
xromosomada qayta tuzilishlar kuzatiladi. Genom mutatsiyalar, bir tur organizm-
lariga xos xromosomalar to‘p lamidagi xromosomalar sonining o‘zgarishiga bog‘liq 
mutatsiyalardir.  Genom  mutatsiyasi  to‘plamdagi  xromosomalar  sonining  karrali 
ortishi  xarakteriga  qarab  turlarga  ajratiladi:  polip loidiya  –  xromosoma  to‘plami 
sonining  o‘zgarishi,  geteroploidiya  –  to‘plam dagi  ayrim  gomologik  xromosoma 
sonining o‘zgarishi. 
Poliploid turlar o‘simliklar olamida ko‘p tarqalgan. Hayvon turlari orasida 
poliploid organizmlar juda kam uchraydi. 
Shunday qilib, kombinativ o‘zgaruvchanlik, tabiiy va sun’iy ravishda vu-
judga  keladigan  mutatsion  o‘zgaruvchanlik  nihoyatda  xilma-xil  bo‘lib,  or-
ganizmlar evolutsiyasi va seleksiyada katta rol o‘ynaydi.