Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Парантезаларни ўрганиш 
рус тилшунослигида дастлаб XIX асрнинг 1-ярмидан бошланган. Ўша давр 
рус тилшунослари бу ҳодисани “киришлар” номи остида киритмалардан 
фарқламаган ҳолда тиниш белгиларини ишлатиш қоидалари доирасида 
ўрганганлар. Ўзбек тилшунослигида парантезалар ҳақидаги илк фикрлар 
ўтган асрнинг бошларида А.Зоҳирий, Фитрат, Қ.Рамазон, Ҳ.Ғозиев каби бир 
қатор олимларнинг асарларида билдирилган. Улар ҳам ўқув қўлланмаларида
кўпроқ тиниш белгилари қоидалари билан боғлиқ ҳолда кириш ва 
киритмаларни бир-биридан фарқламасдан тушунтирганлар. Кириш ва 
киритмаларнинг 
фарқли 
синтактик 
категориялар 
эканлиги 
туркийшуносликда биринчи марта А.Ғуломов томонидан асосланган.
Ўзбек тилидаги киритмалар бўйича кейинги даврларда яратилган илк 
тадқиқот И.Тошалиевнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тилида киритма 
конструкциялар” мавзусидаги номзодлик диссертациясидир. Кейинроқ эса 
Ҳ.Холиқовнинг “Ҳозирги ўзбек адабий тилида мураккаблашган содда гаплар 
услубияти” мавзусидаги диссертацияси юзага келган. Ўзбек тили 
грамматикасининг 
академик 
нашрида, 
турли 
дарслик 
ва 
ўқув 
қўлланмаларида ҳам кириш ва киритмалар юзасидан муайян фикрлар, 
талқинлар берилган. Аммо уларда кириш ва киритмалар матн доирасида 
эмас, балки, асосан, гап доирасида ўрганилган. Парантезаларнинг бадиий 
матндаги лингвопоэтик қиммати ва уни юзага келтирадиган лисоний 
омилларга эса мутлақо эътибор берилган эмас. 

---

- 5 - 
5 
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан 
боғлиқлиги. Тадқиқот Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика 
университети 
“Ўзбек 
тилшунослиги” 
кафедрасининг 
“Ўзбек
тилшунослигининг долзарб масалалари” мавзусидаги истиқболли режаси 
асосида амалга оширилган
.