1
Til va terminologiya.
Har bir xalqning asriy tajribasini o‘zida mujassam qilgan ona tilidagi lisoniy
boyliklarni asrab qolish, ularni ilmiy tahlil qilish, keyingi avlodlarga etkazish hozirgi fan
oldida, xususan, tilshunoslik oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Shu nuqtayi
nazardan qaraganda birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, “Xalqning milliy
madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo‘lmish o‘zbek tili”
!
da mavjud bo‘lgan
so‘z va iboralami, atamalar va leksik boyliklarni o‘rganish hamda lisoniy meros sifatida
ilmiy tahlilini olib borish bugungi kunda eng dolzarb masalalardan biridir.
Ma’lumki, terminologiya masalalari ilmiy-texnik ishlab chiqarish, kasb-hunar, har
xil tarmoqlar leksikasi, ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga tegishli so‘z va iboralarni
qamrab oladi, bu tushunchalar tarixi xalq hayoti, uning moddiy va ma’naviy jihatlari bilan
bog‘liq hamda ularning barchasini tadqiq qilish, tilning mulkiga aylantirish hozirgi davr
tilshunosligi oldida turgan, kechiktirib bo‘lmas tadqiqot yo‘nalishlaridan biridir.
Turkiy tillar materiallari asosida uning terminologik tizimini o‘rganish o‘tgan
asrning 50-yillaridan boshlandi. Bu davrgacha qator turkiy tillarda har xil sohalar bo‘yicha
terminlar yuzaga keldi, darsliklar nashr qilindi, rus tilidan ilmiy-texnik adabiyotlarning,
turli-tuman o‘quv qo‘llanmalarning tarjima qilinishi sohalar terminologiyasining
shakllanishiga ijobiy ta’sirini o‘tkazdi va 50-yillargacha shakllanib ulgurgan, katta lisoniy
materiallarni o‘zida jamlagan tarmoqlar terminlarini o‘rganish, ularni tartibga solish
tilshunoslik fani oldiga qator vazifalarni qo‘ydi. Shu tariqa milliy turkiy tillarda
terminologiya masalalarini tadqiq qiluvchi dastlabki ilmiy ishlar maydonga keldi. Bunday
ilmiy ishlarning ilk namunalariga A.Ishayevning Qoraqalpog‘istondagi o‘zbek shevalari”
(1977), N.A.Baskakovning “Sovremennoe sostoyanie terminologii v yazikax narodov
SSSR” (1959), N.K.Dmitrievning “Grammaticheskaya terminologiya v uchebnikax rodnogo
yazika” (1955), F.S.Faseyevning “Tatar telende terminologiya” (1969), B.U.Oruzbaevaning
“Slovoobrazovanie v kirgizskom yazwke” (1964), R.A.Urekenovaning “Obrazovanie
terminov v kazaxskom yazwke” (1980), M.SH.Gasimovning“Osnovw terminologii
azerbaydjanskogo yazwka”
(1972), “Azerbajchan dili terminolokijasinin asaslari” (1973).
O‘zbek tili tarmoqlar terminologiyasi bo‘yicha yuzaga kelgan dastlabki tadqiqot 1955-
yilda himoya qilingan N.Mamatovning “O‘zbek paxtachilik terminologiyasi” nomli ishidir.
Ishda paxtachilik bilan bog‘liq atamalar taraqqiyoti, ularning tasnifi, atamalarning so‘z, so‘z
birikmalaridan farqli jihatlari, atamaning ta’rifi, O‘zbekistonda paxtachilikning rivojlanish
tarixi va u bilan bog‘liq holda yangi atamalarning paydo bo‘lishi, o‘zbek paxtachiligi
atamashunosligining boyishida ichki va tashqi manbalarning hal qiluvchi mavqei atroflicha
tahlil etilgan.
O‘zbek tilshunosligida ham terminlarni o‘rganish borasida yangi qadamlar qo‘yildi,
ya’ni ilmiy terminologiyaga oid, kasb-hunarga oid, o‘zbek tili leksikasiga oid tadqiqotlar,
shuningdek, entsiklopediya, izohli lug‘atlar birin- ketin maydonga keldi.
Alohida qayd etish lozimki, 1989- yil oktabrda o'zbek tili davlat tili haqida qonunga
ega bo'ldi. Shuningdek, yana bir olamshumul voqeani qayd etib o'tish o'rinlidir. 1991-yili
31-avgust kuni O'zbekiston Respublikasi sobiq ittifoq respublikalari ichida birinchilardan
bo'lib o'z mustaqilligini e'lon qildi. Bu muhim dalillar tilda qadimdan qaror topib kelgan
lisoniy informatsiya almashish jarayonini yanada keng miqiyosda rivojlantirishdan iborat
muhim vazifani ko'ndalang qildi. Pirovardida, hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan
sohalar bo'yicha yuzaga kelayotgan lisoniy materiallarni o'zbek tili qonun-qoidalari va
talablari doirasida qayta ko’rib chiqish lozimligini taqozo qildi. Ayniqsa, bu jarayonda
ijtimoiy-siyosiy hujjatlar va adabiyotlarni mukammal yaratish masalalari muhim rolni
o'ynaydi. Zero, O'zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi qonunining 7-moddasida
2
“Davlat tili rasmiy amal qiladigan doiralarda o'zbek adabiy tilining amaldagi ilmiy qoidalari
va normalariga rioya etiladi.
Davlat o'zbek tilining boyitilishi va takomillashtirilishini ta'minlaydi, shu jumladan, uni
hamma e'tirof qilgan ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-siyosiy atamalarni joriy qilish hisobiga
ta'minlaydi
